Ο Αριστοτέλης, που γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. και πέθανε εξόριστος στη Χαλκίδα το 322, συγκρότησε τη σπουδαιότερη ιδιωτική βιβλιοθήκη, και όχι μόνο των κλασικών χρόνων. Στην Αθήνα εγκαταστάθηκε το 368/367 και συμπεριλήφθηκε στα μέλη της Ακαδημίας, σπουδάζοντας δίπλα στον Πλάτωνα. Μετά τον θάνατο του Πλάτωνα εγκατέλειψε την Αθήνα και βρήκε αρχικά καταφύγιο στην Άσσο της Μυσίας, και αργότερα στην Πέλλα, όπου ανέλαβε την εκπαίδευση του Αλέξανδρου, γιου του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β΄. Στη συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα ιδρύοντας δική του σχολή, το λεγόμενο Λύκειο, το οποίο από τα χρόνια του Θεόφραστου ονομάστηκε Περίπατος.
Σύμφωνα με τον Στράβωνα (8, 608–609), η πρώτη μεγάλη ιδιωτική βιβλιοθήκη της αρχαιότητας ήταν του Αριστοτέλη, η οποία σε μεγάλο ποσοστό περιήλθε στους διαδόχους διευθυντές του Περιπάτου, με σκοπό να υποστηρίξει τα μαθήματα της σχολής. Η βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη δεν περιλάμβανε μόνο τα δικά του συγγράμματα, τα οποία συγκροτούσαν 400 βιβλία (κυλίνδρινους παπύρους) με 445.270 στίχους. Μπορούμε να διαχωρίσουμε τη βιβλιοθήκη του σε τέσσερις μεγάλες ενότητες: α) στα εξωτερικά συγγράμματά του, β) στα εσωτερικά ή διδακτικά, γ) στα υπομνήματα και δ) στα ξένα.
α) Στα εξωτερικά περιλαμβάνονται τα έργα και οι πραγματείες που απευθύνονται σε ένα ευρύτερο κοινό, πέρα από τους μαθητές του Λυκείου: οι εξωτερικοί λόγοι, όπως τους ονομάζει ο Αριστοτέλης, λ.χ. ο παραινετικός λόγος Προτρεπτικός.
β) Στα εσωτερικά ή διδακτικά, τα οποία αποτελούν το απόσταγμα των φιλοσοφικών του στοχασμών και παραδόσεων στο Λύκειο, όπως το Περί ζώων μορίων, το Όργανον, τα Ηθικά κ.ά. Πρόκειται για συγγράμματα που δεν έπαψε ποτέ να τα επεξεργάζεται και να αναθεωρεί.
γ) Στα υπομνήματα μπορούμε να κατατάξουμε τις σημειώσεις που συγκέντρωνε ο Σταγειρίτης με σκοπό να αποτελέσουν βασικό υλικό για περαιτέρω επεξεργασία, όπως επίσης και συγγράμματα που γράφονταν στο προγραμματικό πλαίσιο της σχολής από τους μαθητές του π.χ. το Φυσικών δόξαι του Θεόφραστου.
δ) Στα ξένα, δηλαδή τα βιβλία που αγόραζε, ή του δώριζαν, με σκοπό να σχηματίσει μια σφαιρική γνώση της ελληνικής, τουλάχιστον, πνευματικής παράδοσης.
Γνωρίζουμε ότι στη συλλογή του φιλόσοφου κατέληξε το μοναδικό γνωστό έργο του Ηράκλειτου, Περί φύσεως, το οποίο ο ίδιος είχε καταθέσει 150 χρόνια πριν στον ναό της Μεγάλης Αρτέμιδος στην Έφεσο. Ο Αριστοτέλης είχε λάβει επιχορήγηση 800 ταλάντων από τον Μέγα Αλέξανδρο για να υποστηρίξει τις έρευνές του στο Λύκειο και για να εμπλουτίσει τη βιβλιοθήκη του. Είχε όμως και ο ίδιος την οικονομική ευχέρεια να αγοράζει βιβλία, διαθέτοντας μάλιστα σημαντικά ποσά για την εποχή του. Όπως λ.χ. τα τρία τάλαντα που έδωσε για να αποκτήσει τους 43.475 στίχους που απάρτιζαν τα έργα του Σπεύσιππου, διάδοχου του Πλάτωνα στην Ακαδημία. Από την άλλη πλευρά, ο Μ. Αλέξανδρος, κατά την κατακτητική του πορεία, του έστελνε σημαντικό βιβλιακό υλικό για να συντάξει το μεγαλόπνοο έργο της Πολιτείας, με τα 158 πολιτεύματα διαφόρων ελληνικών πόλεων.
Η περιπέτεια της βιβλιοθήκης του. Όταν ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα, ως φιλομακεδονικός, και κατέφυγε στη Χαλκίδα, είναι άγνωστο ποια και πόσα βιβλία πήρε μαζί του, καθώς ούτε ο ίδιος γνώριζε πότε θα ξαναγύριζε.
Εικάζουμε πάντως ότι μετά τον θάνατό του τα διδακτικά του συγγράμματα περιήλθαν στην κατοχή, εν μέρει ίσως, των δύο αγαπημένων του μαθητών: του Θεόφραστου και του Εύδημου. Πιθανότατα ο Θεόφραστος να συμπεριέλαβε στη βιβλιοθήκη του Λυκείου και τα απόγραφα του ίδιου του Αριστοτέλη, τα οποία κληροδότησε στον διάδοχό του στη διεύθυνση του Περιπάτου, τον Νηλέα. Στη συνέχεια ο τελευταίος, χολωμένος που δεν εξελέγη σχολάρχης του Λυκείου, επανήλθε στη γενέτειρά του την Άσσο, μεταφέροντας και τα βιβλία που κληρονόμησε: του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου.
Πόσα και ποια βιβλία πήρε ο Νηλέας μαζί του και τι περισώθηκε δεν είμαστε σε θέση να το προσδιορίσουμε. Ωστόσο, μαρτυρείται ότι, επί βασιλείας του Πτολεμαίου Β΄ Φιλάδελφου, πούλησε ή χάρισε στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ορισμένα πρωτότυπα ή αντίγραφα χειρόγραφα του Αριστοτέλη. Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, ένα τμήμα της βιβλιοθήκης του Αριστοτέλη περιήλθε δίχως αμφιβολία στους κληρονόμους του Νηλέα, οι οποίοι, όταν ο βασιλιάς της Περγάμου Ευμένης Β΄ άρχισε τη συγκρότηση της μεγάλης βιβλιοθήκης, φοβούμενοι ότι θα υποχρεωθούν να παραδώσουν τα βιβλία του Αριστοτέλη, τα έκρυψαν σε μια σπηλιά. Με τα χρόνια τα βιβλία λησμονήθηκαν και η φύση βοήθησε στη μερική αποσύνθεσή τους.
Στη συνέχεια, τον 1ο αιώνα π.Χ., κάποιοι απόγονοι του Νηλέα θυμήθηκαν τον θησαυρό του Αριστοτέλη, ξέθαψαν τα βιβλία και τα έβγαλαν προς πώληση. Μέσα από άγνωστες διαδικασίες αυτά περιήλθαν στην προσωπική συλλογή ενός φαντασιόπληκτου βιβλιόφιλου, του Απελλικώνα. Ο Απελλικών φρόντισε, λέγεται, να γίνουν νέα αντίγραφα και να καταστούν προσιτά στους φιλοσοφικούς κύκλους, αλλά θέλησε να δρέψει και φιλολογικές δάφνες και έτσι επιχείρησε να εκδώσει ένα φθαρμένο κείμενο του Αριστοτέλη, προκαλώντας βέβαια τα μέλη του Περιπάτου και όχι μόνο. Όταν ο Σύλλας κατέλαβε την Αθήνα το 86 π.Χ., μετέφερε στη Ρώμη ως λεία τη βιβλιοθήκη του Απελλικώνα (ο οποίος απεβίωσε το 84 π.Χ). Μετά τον θάνατο του Σύλλα, τα προσωπικά απόγραφα του Αριστοτέλη περιήλθαν στην κατοχή του γιου του Φαύστου. Η άσωτη ζωή που διήγε και οι προγραφές που διενέργησε είχαν ως αποτέλεσμα να σπαταλήσει μεγάλο τμήμα της περιουσίας του, γεγονός που τον οδήγησε σε χρεοκοπία και δημοπράτηση περιουσιακών του στοιχειών. Έτσι, έγινε κάτοχος των διδακτικών βιβλίων του Αριστοτέλη ο Τυραννίων, ο οποίος, αδυνατώντας να προχωρήσει στην έκδοσή τους εμπιστεύθηκε το πολύτιμο αυτό έργο στον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, που διέτριβε τότε στη Ρώμη, γύρω στο 40 με 20 π.Χ.
Κ.Σπ. Στάικος, Βιβλιοθήκη: Από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση, Αθήνα, Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, 1996, σ. 44–50.
Κ.Σπ. Στάικος, Αριστοτέλους Βιβλιοθήκη, Αθήνα, ΑΤΩΝ, 2015.