Ο Γιόχαν Ρόιχλιν, που γεννήθηκε στο Πφόρτσχαϊμ το 1455, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη συστηματική καλλιέργεια της ουμανιστικής φιλοσοφίας στον γερμανικό χώρο· ήταν μεγάλος συλλέκτης βιβλίων και οπαδός της ελληνικής και εβραϊκής γραμματείας. Σπούδασε σε πανεπιστήμια της Γερμανίας και της Γαλλίας, έμαθε ελληνικά και στη συνέχεια ταξίδεψε στην Ιταλία, για να καταλήξει στη Ρώμη, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην ελληνική γλώσσα. Μυήθηκε στη νεοπλατωνική φιλοσοφία, τον απασχόλησε ιδιαιτέρα η καβάλλα και εντρύφησε στις εβραϊκές σπουδές. Επιστρέφοντας στη Γερμανία είχε διαμορφώσει τη φιλοσοφία του, που δεν ήταν άλλη από την καλλιέργεια της συστηματικής διδασκαλίας της ελληνικής και εβραϊκής γλώσσας και τη φιλολογική προσέγγιση των ιερών κειμένων, ως έργων της εθνικής γραμματείας, μακριά από δογματικές απόψεις των θεολόγων.
Ο «Πόλεμος των Βιβλίων». Η εμμονή του Reuchlin για την καθιέρωση των εβραϊκών σπουδών ξεσήκωσε τους συντηρητικούς κύκλους και δημιούργησε γύρω του πολεμική ατμόσφαιρα, που δεν άργησε να εξελιχθεί στον επονομαζόμενο «Πόλεμο των Βιβλίων». Το 1507 ο Johann Pfefferkorn, παρόλο που είχε πρόσφατα ασπαστεί το εβραϊκό θρήσκευμα, άρχισε να επιτίθεται κατά της εβραϊκής αδελφότητας, υποστηρίζοντας ότι όλα τα εβραϊκά βιβλία είναι εχθρικά προς τον χριστιανισμό. Έχοντας την υποστήριξη του τάγματος των Δομινικανών της Κολονίας, με συστηματικές δημόσιες παρεμβάσεις και φυλλάδια πέτυχε την έκδοση διατάγματος από τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό A’, με το οποίο κατάσχονταν όλα τα εβραϊκά βιβλία που φυλάσσονταν στην αυτοκρατορία, ώστε να μελετηθεί προσεκτικά το περιεχόμενό τους. Στην επιτροπή που συγκροτήθηκε για να τα εξετασει συμμετείχε και ο Reuchlin, λόγω της γνώσης του γύρω από την εβραϊκή γραμματεία, αλλά και της νομικής του ιδιότητας. Η έκθεση του Reuchlin με τον τίτλο Augenspiegel (Οφθαλμοσκόπιο), που κυκλοφόρησε το 1511 στο Tübingen, περιελάμβανε πενήντα δύο πρόσθετους λόγους που δικαιολογούσαν την επιτακτική ανάγκη διαφύλαξης της εβραϊκής παράδοσης (Spanier, Polemic).
Οι πολιτικές συγκυρίες δεν επέτρεψαν να δοθεί συνέχεια στον «πόλεμο των βιβλίων» που είχε ξεσπάσει και η απόφαση δεν τέθηκε ποτέ σε ισχύ, διασώζοντας έτσι πολύτιμο πνευματικό υλικό της εβραϊκής παράδοσης. Ωστόσο, η ανακωχή με τους διώκτες του δεν εξασφάλισε στον Reuchlin την ποθούμενη γαλήνη, ενώ η πανούκλα που έπληξε τη Φρανκφούρτη το 1519 τον ανάγκασε να αναζητήσει καταφύγιο αλλού· κατέληξε στο Ingolstadt το 1521, όπου δίδαξε ελληνικά και εβραϊκά για ένα χρόνο. Επανήλθε στο Tübingen, συνέχισε τις παραδόσεις του και απεβίωσε στη λουτρόπολη Bad Liebenzell το 1522.
Η βιβλιοθήκη του Reuchlin. Η κοινή βιβλιοθήκη του ουμανιστικού κύκλου του Βορρά και της Ιταλίας, στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω, είχε ως μέλος της και τον Reuchlin. Ο Έρασμος σε επιστολή του από τη Βασιλεία το 1514 τον πληροφορεί για την ολοκλήρωση των Σχολίων στην Καινή Διαθήκη και τον παρακαλεί να του δανείσει ένα ιδιαίτερα αξιόπιστο χειρόγραφο που έχει στη βιβλιοθήκη του, προκειμένου να ενισχύσει φιλολογικά την επικείμενη έκδοση στο τυπογραφείο του J. Froben. Τον διαβεβαιώνει μάλιστα πως θα του επιστραφεί άθικτος ο κώδικας και χωρίς λεκέδες. Πρόκειται για το βιβλίο της Αποκάλυψης, που παραλείπεται από τα χειρόγραφα που είχε στη διάθεσή του ο Έρασμος κατά την προετοιμασία της έκδοσης της Καινής Διαθήκης.
Ένα μεγάλο αριθμό ελληνικών βιβλίων που είχε στην κατοχή του ο Reuchlin πρέπει να τα προμηθεύτηκε απευθείας από το τυπογραφείο του Άλδου, καθώς ο τελευταίος όχι μόνο εξέδωσε το 1498 έναν Λόγο του προς τον πάπα Αλέξανδρο Δ´, εκθειάζοντας τον Φίλιππο, δούκα της Βαυαρίας, αλλά με την ευκαιρία αυτή τον ξενάγησε στον εκδοτικό-τυπογραφικό του οίκο. Την εποχή εκείνη ο Άλδος είχε κυκλοφορήσει, εκτός από εργαλεία για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, όπως τις γραμματικές του Κ. Λάσκαρη και του Θ. Γαζή, και την επανέκδοση των Ειδυλλίων του Θεόκριτου, τις Κωμωδίες του Αριστοφάνη και το αριστοτελικό corpus (1495-1498). Και καθώς ο Reuchlin διακήρυττε ότι είχε στην κατοχή του όλα σχεδόν τα ελληνικά βιβλία που είχαν τυπωθεί στην Ιταλία, οι εκδόσεις αυτές πρέπει να ήταν από τα πρώτα αποκτήματα της βιβλιοθήκης του.
Τον Reuchlin απασχολούσε η τύχη της βιβλιοθήκης του ήδη από τις δύο πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, και καθώς είχε εμπλακεί σε φιλολογικές διαμάχες και είχε έρθει σε αντιπαράθεση με την Εκκλησία της Ρώμης, εξαιτίας της εμμονής του αναφορικά με τη διάδοση των εβραϊκών σπουδών, το πρόβλημά του οξύνθηκε. Όταν το 1519 ο στρατός του Σουηδικού Συνασπισμού άρχισε να πλησιάζει τη Στουτγάρδη, προσπάθησε με κάθε τρόπο να διασώσει τη συλλογή των βιβλίων του, κυρίως τους τόμους που θεωρούσε ότι είχαν ανεκτίμητη αξία. Έτσι, έθαψε τα πολυτιμότερα βιβλία του και ταυτόχρονα προσπάθησε, μάταια όμως, να φυγαδεύσει τμήμα της βιβλιοθήκης του στη μονή του Pforzheim (Christ, Reuchlin).
Παράλληλα, με τη βοήθεια του Μελάγχθονα, συνέβαλε στις διαπραγματεύσεις για την ειρηνική έκβαση των εχθροπραξιών απευθυνόμενος στον πρίγκιπα της Σαξονίας, ελπίζοντας ταυτόχρονα ότι έτσι θα διέσωζε και τα βιβλία του. Το 1519, όταν εγκατέλειψε τη Στουτγάρδη για το Ingolstadt, προκειμένου να αναλάβει την έδρα των αρχαίων Ελληνικών και των Εβραϊκών σπουδών, άφησε πίσω τα μισά από τα βιβλία της συλλογής του και πήρε μαζί του μόνο όσα θεώρησε απαραίτητα για τις παραδόσεις του. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς συνέβη με τη βιβλιοθήκη του, πιθανότατα όμως περιήλθε ξανά στον έλεγχό του χωρίς σοβαρές απώλειες.
Έκτοτε δεν έπαψε να τον απασχολεί το μέλλον και η τύχη της συλλογής του μετά τον θάνατό του. Αρχικά υπολόγιζε να την κληροδοτήσει στον ανιψιό του Μελάγχθονα, η προσχώρηση του τελευταίου όμως στον προτεσταντισμό τον οδήγησε στην απόφαση να καταστήσει κληρονόμο της βιβλιοθήκης του τη μονή που ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Μιχαήλ, στο Pforzheim. Έτσι έγινε και τα βιβλία του έκτοτε βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στην εκκλησία του κάστρου. Σταδιακά η βιβλιοθήκη του Reuchlin ενσωματώθηκε στη συλλογή του Εκλέκτορα της περιοχής, και το 1565 το σύνολο των βιβλίων μεταφέρθηκε στο κάστρο του Durlach. Στα χρόνια του Τριακονταετούς Πολέμου πιθανολογείται ότι η βιβλιοθήκη υπέστη σημαντικές απώλειες και με την έναρξη του πολέμου κατά τη Γαλλίας, η βιβλιοθήκη μεταφέρθηκε (1674) στη Βασιλεία. Εκατό περίπου χρόνια αργότερα, το 1765, τα βιβλία του Reuchlin και το σύνολο της βιβλιοθήκης του Εκλέκτορα μεταφέρθηκαν στην Karlsruhe, όπου και παρέμειναν ως και τα χρόνια των Γαλλικών Επαναστατικών Πολέμων.
Από τα εβραϊκά χειρόγραφα και έντυπα της συλλογής του Reuchlin να μνημονεύσουμε τον κώδικα, Argumenta Judaeorum contra Christianos… του 15ου αιώνα, και τις έξι εβραϊκές Βίβλους, με τα Σχόλια που θησαύριζε, δύο από τις οποίες αντιπροσωπεύουν τυπογραφικά έργα του Gerson Soncino (1488) και του D. Bomberg (1517). Είχε επίσης στη συλλογή του δύο Ψαλτήρια, ένα χειρόγραφο και ένα έντυπο, εκ των οποίων ο μεν κώδικας με τα Σχόλια χρονολογείται τον 13ο αιώνα, το δε έντυπο, χωρίς ένδειξη χρόνου και τόπου εκτύπωσης, πρέπει να τυπώθηκε γύρω στο 1477.
Αναφορικά τώρα με τις ελληνικές εκδόσεις, η μαρτυρία πως ο Reuchlin διέθετε αντίτυπα από όλους τους τίτλους που τυπώθηκαν στην Ιταλία δεν στερείται αλήθειας. Καταγράφονται 54 τίτλοι, με την πλειοψηφία να αποτελούν οι εκδόσεις του Άλδου: η πεντάτομη έκδοση των Απάντων του Αριστοτέλη (1495-1498), οι Κωμωδίες του Αριστοφάνη (1498), οι Λόγοι του Δημοσθένη (1504), τα Opuscula του Πλούταρχου (1509) και η Γραμματική του Κ. Λάσκαρη (1495). Αλλά ο Reuchlin θησαύριζε και εκδόσεις που επιμελήθηκε ο Ιανός Λάσκαρης στη Φλωρεντία, όπως η Ανθολογία του Μάξιμου Πλανούδη (1494), αλλά και η editio princeps του Λουκιανού, Θεών Διάλογοι, Φλωρεντία, 1496. Επίσης, διέθετε αντίτυπα από τα προϊόντα του πρώτου ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφείου των Ζ. Καλλιέργη και Ν. Βλαστού: το Μέγα Ετυμολογικόν και τις Κατηγορίες του Αριστοτέλη του Σιμπλίκιου (1499), αλλά και την πρώτη έκδοση των Ωδών του Πίνδαρου με τα Σχόλια, πρώτο ελληνικό βιβλίο που τυπώθηκε στη Ρώμη από τον Ζ. Καλλιέργη το 1515. Να μνημονεύσουμε επίσης εδώ δύο σημαντικές πρώτες εκδόσεις που κυκλοφόρησαν από τα τυπογραφεία του Μιλάνου: οι Λόγοι του Ισοκράτη, με την επιμέλεια του Δ. Χαλκοκονδύλη το 1493 και από τον ίδιο πάλι, η editio princeps του Σουίδα (Σούδα), Μιλάνο, G. Bissoli και B. Mangio, το 1499 Toussain.
Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. V, Αθήνα, Κότινος, 2012, σ. 347–349.
Ktziah Spanier, «Christian Hebraism and the Jewish Christian Polemic», Hebrew and the Bible in America: The First Two Centuries, Shalom Goldman (επιμ.), Αννόβερο, Νιου Χάμσαϊρ, Brandeis University Press, 1993, 8.
Celtis, K., Der Briefwechsel des Konrad Celtis, εκδ. H. Rupprich, Μόναχο, 1934, 517.
Kleehoven, H.A. von, «Aldus Manutius und der Plan einer deutschen Ritterakademie», La Bibliofilia 52 (1950), 169–177.
Donati, L., «La seconda Accademia Aldina ed una lettera ad Aldo Manuzio trascurata da bibliografi», La Bibliofilia 53 (1951), 54–59.