Η συγκεκριμένη ενότητα έχει ως βασικό άξονα αναφοράς το περιεχόμενο, τον τρόπο οργάνωσης και τον χαρακτήρα επιλεγμένων βιβλιοθηκών από διάφορες ιστορικές περιόδους.   

Ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει βιβλιοθήκες δημόσιου χαρακτήρα, ανακτορικές, ακαδημαϊκές, αλλά και μοναστηριακές, καθώς και ιδιωτικές συλλογές βιβλίων, τις οποίες συγκρότησαν άνθρωποι του πνεύματος και στοχαστές στο πέρασμα των αιώνων.

Συνοπτικά οι θεματικές κατηγορίες που αναλύονται στην παρούσα ενότητα είναι οι εξής:

Αρχεία – Πινακιδοθήκες – Παπυροθήκες. Οι Αιγύπτιοι και οι Σουμέριοι, ήδη από τα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ., άρχισαν να ταξινομούν σε ιδιαίτερους χώρους το εγχάρακτο και έγγραφο αρχειακό τους υλικό σε παπύρινα φύλλα και σε πινακίδες, με σκοπό να διατηρήσουν επίσημα κρατικά τεκμήρια, τα οποία σχετίζονταν με τη διακυβέρνηση της χώρας τους. Σταδιακά όμως, στους ίδιους χώρους εναπόθεταν και συλλογές γραπτών κειμένων, που σχετίζονταν με τη γλώσσα και τη θρησκεία και κατ’ επέκταση με τις λογοτεχνικές δημιουργίες, την αλληλογραφία και τους νομικούς κώδικες. Οι αρχειακοί αυτοί «Οίκοι του βιβλίου» δεν ήταν προσβάσιμοι από το ευρύτερο κοινό και η καλλιέργεια της γνώσης αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο του εκάστοτε ηγεμόνα-βασιλέα και του ιερατείου.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες στον ελληνικό κόσμο. Από την εποχή των Φυσικών φιλοσόφων, οι οποίοι έζησαν στην Ιωνία, η καταγραφή της πνευματικής δημιουργίας σε μορφή βιβλίου και η ευρύτερη διάδοσή της, τόσο στους μυημένους στοχαστές όσο και στο ευρύτερο καλλιεργημένο κοινό, ήταν ελεύθερη. Έτσι, από τον 6ο αιώνα π.Χ., το βιβλίο εξελίχθηκε σε εφαλτήριο καλλιέργειας της επιστημονικής σκέψης  και σε εργαλείο μετάδοσης της γνώσης. Οι ιδιωτικές βιβλιοθήκες μετατράπηκαν σε πνευματικές παρακαταθήκες κάθε στοχαστή και οι σχολές που δημιουργήθηκαν σε διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσμου, από την Ιωνία έως τη Σικελία, είχαν ως σημείο αναφοράς του διδακτικού τους προγράμματος, μεταξύ άλλων, και τα συγγράμματα των παλαιοτέρων στοχαστών. Μετά το 388 π.Χ., ο Πλάτων συγκροτεί την Ακαδημία, την πρώτη πανεπιστημιακού επιπέδου σχολή, η οποία διέθετε βιβλιοθήκη που προσέφερε διδακτικό στήριγμα στη λειτουργία της σχολής, ενώ το 335 π.Χ., ιδρύθηκε η σχολή του Αριστοτέλη, το λεγόμενο Λύκειο, στη βιβλιοθήκη της οποίας υπήρχε μια μεγάλη συλλογή συγγραμμάτων, η πρώτη μεγάλη ιδιωτική συλλογή της αρχαιότητας.

Η Οικουμενική Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι βασιλείς της Αιγύπτου, οι Πτολεμαίοι, συγκρότησαν μια Οικουμενική Βιβλιοθήκη, στην οποία δεν εντάσσονταν μόνο όλα τα έργα των πνευματικών δημιουργών κάθε εποχής, αλλά και τα εκατοντάδες αντίγραφά τους, τα οποία είχαν εκπονηθεί και διορθωθεί φιλολογικά σε διάφορα πνευματικά κέντρα του ελληνικού κόσμου. Παράλληλα, στα βασίλεια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έγινε συστηματική προσπάθεια, μέσα από την καθιερωμένη επίσημη ελληνική γλώσσα (lingua franca), να καταγραφούν τα εθνογραφικά στοιχεία και συγγράμματα όλων των λαών, τα οποία αντιπροσώπευαν την πνευματική τους παράδοση. 

Ο κόσμος των ρωμαϊκών βιβλιοθηκών. Η εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού προς τη Δύση πραγματοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό μέσα από τη λογοτεχνική παράδοση και τα βιβλία. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, με πρώτο τον Ιούλιο Καίσαρα, έδωσαν δημόσιο χαρακτήρα στις ρωμαϊκές βιβλιοθήκες και, σε ένδειξη αναγνώρισης της ελληνικής πνευματικής παράδοσης, καθιέρωσαν ιδιαίτερο τμήμα για τα ελληνικά κείμενα, οικοδομώντας, μάλιστα, παράλληλα (δίδυμα) κτίσματα. Η αρμονική αυτή εικόνα της συνύπαρξης και συμπόρευσης του ελληνικού με τον ρωμαϊκό πολιτισμό διαταράχθηκε από την επικράτηση του Χριστιανισμού και από την ανάδειξή του σε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή και στη Δύση, περίπου από το 330 μ.Χ.

Η βιβλιοθήκη υπό το βλέμμα των Χριστιανών. Από τις αρχές του 4ου αιώνα, μια νέα πνευματική τάξη διαμορφώθηκε στους κόλπους της Εκκλησίας, η οποία είχε εντελώς διαφορετική άποψη για την εκπαίδευση και τα εργαλεία μάθησης. Η προσπάθειά της να εκπαιδεύσει τον αμόρφωτο και απλοϊκό κλήρο και τους πιστούς, σε συνάρτηση με το νέο χριστιανικό εκπαιδευτικό σύστημα που επέβαλε, είχε δύο καθοριστικές επιπτώσεις στην ελληνορωμαϊκή πνευματική και βιβλιακή παράδοση: τα έργα των Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων τέθηκαν σταδιακά στο περιθώριο και οι μνημειακές βιβλιοθήκες εγκαταλείφθηκαν. Η γνώση υπέκειτο στον έλεγχο της Εκκλησίας, ενώ το σύνολο της, διασωθείσας από τους διωγμούς, κλασικής γραμματείας, όπως και της χριστιανικής λογοτεχνίας, συγκεντρώθηκε σε βιβλιοθήκες καθεδρικών ναών και μοναστηριακών κέντρων.

Μεσαιωνικοί χρόνοι. Οι μονές αποτέλεσαν θεματοφύλακες της πνευματικής παράδοσης του ρωμαϊκού πολιτισμού και της μεσαιωνικής λογοτεχνίας. Σε μια περιοχή που καλύπτει όλη την ηπειρωτική Ευρώπη και τις Βρετανικές νήσους, συναντάμε διάσπαρτες πολλές μονές με σημαντικές βιβλιοθήκες, όπως της Fulda, του Reichenau, του Lorsch, της Nonantola κ.ά. Από τις αρχές του 13ου αιώνα, όμως, οι πανεπιστημιακές σχολές που ιδρύθηκαν αρχικά σε μεγάλες πόλεις της Ιταλίας (Μπολόνια, Σαλέρνο, Πάδοβα), της Γαλλίας (Σορβόνη), αλλά και του Βορρά, οργάνωσαν το εκπαιδευτικό τους πρόγραμμα ανεξάρτητα από την Εκκλησία.

Βυζαντινοί χρόνοι. Στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο Μέγας Κωνσταντίνος επέλεξε ως έδρα του την Κωνσταντινούπολη, τη Νέα Ρώμη, και η αυτοκρατορική βυζαντινή Αυλή έγινε με αυτόν τον τρόπο κληρονόμος μιας τεράστιας πολιτισμικής παράδοσης. Πρέπει να λάβει κανείς υπ’ όψιν ότι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν ζούσαν μόνο Έλληνες και απόγονοι των Ρωμαίων, αλλά και Σύριοι, Κόπτες, Εβραίοι κ.ά. Τα μοναστηριακά συγκροτήματα λειτούργησαν ως θεματοφύλακες της αρχαίας ελληνικής πνευματικής παράδοσης, όπως και των ποικίλων έργων των Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας, των Απολογητών και Εξηγητών. Οι φιλοσοφικές σχολές έκλειναν η μία μετά την άλλη, στην Έδεσσα, στην Πέργαμο, στην Αλεξάνδρεια και τέλος στην Αθήνα και η εκπαίδευση και η ευρύτερη διάδοση της γνώσης περιήλθαν πλέον στα χέρια της Ανατολικής Εκκλησίας. Στις κύριες μονές μεγάλων μοναστηριακών συγκροτημάτων, όπως του Άγιου Όρους και των Μετεώρων αργότερα, συγκροτήθηκαν σπουδαίες βιβλιοθήκες, στις οποίες διαφυλάσσονταν κυρίως έργα της χριστιανικής γραμματείας, καθώς και δείγματα της αρχαίας λογοτεχνίας.Η κατάληψη, όμως, της Κωνσταντινούπολης από τους Δυτικούς, Ενετούς και Φράγκους, το 1204, όχι μόνο ανέκοψε το αναγεννησιακό πνεύμα που χαρακτήριζε τον κόσμο της βυζαντινής λογιοσύνης από τον 9ο αιώνα και μετά, αλλά έγινε και η βασική αιτία της καταστροφής ενός μοναδικού πνευματικού θησαυρού χειρογράφων και κωδίκων. Ωστόσο, η σταυροφορική αυτή λαίλαπα δεν αποτέλεσε ανυπέρβλητο εμπόδιο για την καλλιέργεια του κλασικού πνεύματος από τους Βυζαντινούς λογίους.

Η βιβλιοθήκη κατά την Αναγέννηση. Από τις αρχές του 15ου αιώνα, αρχικά στην Ιταλία και στη συνέχεια σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις Βρετανικές νήσους, ξεκίνησε η σταθερή αντιμετώπιση του θεσμού της βιβλιοθήκης ως κιβωτού και φορέα γνώσης. Από τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα συγκροτήθηκαν στην Ιταλία ιδιωτικές συλλογές βιβλίων, οι οποίες κατέληξαν σε μοναστηριακές ή άλλες δημόσιες βιβλιοθήκες. Το ουμανιστικό πνεύμα που άρχισε να πνέει σε όλη την Ευρώπη από τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα, υποστηρίχθηκε αποφασιστικά από την καθιέρωση της εκτύπωσης με κινητά μεταλλικά στοιχεία: την τυπογραφία. Η έκδοση των παντοειδών συγγραμμάτων πολλαπλασιάστηκε με εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό «τραβηγμάτων» και  κάθε σπουδαστής και πνευματικός άνθρωπος είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει συλλογές βιβλίων, ανεξάρτητα από την οικονομική του επιφάνεια. Η βιβλιοθήκη άρχισε να θεωρείται απαραίτητη για τη λειτουργία των πανεπιστημίων, μεγάλες ιδιωτικές βιβλιοθήκες κτίστηκαν από μαικήνες των γραμμάτων και των τεχνών, ενώ κάθε  ηγεμόνας των  ιταλικών κρατιδίων δεν συγκροτούσε απλά μια συλλογή βιβλίων, αλλά προσλάμβανε στην υπηρεσία του περιώνυμους μικρογράφους και βιβλιοδέτες, για να δώσει πρόσθετη αξία και μοναδικότητα στα χειρόγραφα και έντυπα που θησαύριζε.

Κ. Σπ. Στάικος