Ιστορική αναδρομή. Με τη λήξη της Ελληνικής Επανάστασης και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους το 1830, το νησί της Σάμου βρίσκεται απελευθερωμένo από την οθωμανική κυριαρχία χωρίς ωστόσο να συμπεριλαμβάνεται στον κορμό του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Παρά την απογοήτευση και τις διαμαρτυρίες των κατοίκων, οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφασίζουν το 1832 την ίδρυση ενός ημιαυτόνομου ηγεμονικού καθεστώτος που θα πληρώνει φόρο υποτέλειας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τον Ηγεμόνα της Σάμου να ορίζεται από την Υψηλή Πύλη. Καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα δημιουργούνται πολλά κινήματα με στόχο την ανεξαρτησία και την προσάρτηση της Σάμου στον ελληνικό κορμό. Εξέχουσα προσωπικότητα των κινημάτων και των ένοπλων συγκρούσεων της περιόδου εκείνης ήταν ο προοδευτικός πολιτικός Θεμιστοκλής Σοφούλης (1860–1949). Ο Σοφούλης πρωταγωνιστεί στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις του νησιού από το 1900 μέχρι το 1912 όταν και επιτυγχάνεται η απελευθέρωση της Σάμου και η ένταξή της στο νεοελληνικό κράτος.
Οι πρώτες προσπάθειες για την ίδρυση Δημόσια Βιβλιοθήκης στη Σάμο γίνονται στο διάστημα μεταξύ 1847–1852, με το 1849 να θεωρείται το έτος ίδρυσης της Βιβλιοθήκης. Ο αρχικός πυρήνας βιβλίων στεγαζόταν στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο στο Βαθύ της Σάμου. Από το 1859 και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1860 έγιναν αρκετές δωρεές σε βιβλία από εξέχοντα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων ο Σάμιος Πατριάρχης Ιεροσολύμων Κύριλλος ο Β' και ο Ηγεμόνας της Σάμου Μιλτιάδης Αριστάρχης. Ο τελευταίος πέτυχε να εξασφαλίσει τη ετήσια χρηματοδότηση της Βιβλιοθήκης με 5.000 γρόσια από τον προϋπολογισμό της
κοινότητας. Το 1881 και κατόπιν διατάγματος του Ηγεμόνα, οι αρχές της Σάμου διόρισαν τον πρώτο διευθυντή με σκοπό την καλύτερη οργάνωση και διοίκηση της Βιβλιοθήκης και του υλικού της, θεσμοθετώντας την παράλληλα ως ανεξάρτητο οργανισμό. Τα χρόνια που ακολούθησαν ο γυμνασιάρχης Αριστομένης Στεργιογλίδης αφιερώθηκε στη βιβλιοθηκονομική ταξινόμηση των βιβλίων της, συντάσσοντας το 1898 τον πρώτο κατάλογο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης που αριθμούσε σε 3.752 βιβλία. Το 1920, οχτώ χρόνια από την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα, η Βιβλιοθήκη Σάμου ορίστηκε και επίσημα ως Δημόσια και Κεντρική και μερικές δεκαετίες αργότερα ως Ιστορική λόγω παλαιότητας.
Το κτίριο στο οποίο στεγάζεται σήμερα η Βιβλιοθήκη Σάμου βρίσκεται στο Βαθύ και πρόκειται για ένα καλαίσθητο διώροφο νεοκλασικό χτισμένο κατά τα έτη 1893–1895 από τον ξυλέμπορο Μιλτιάδη Γεωργίου. Είναι ένα αρχοντικό που αποτελεί κόσμημα για την πόλη της Σάμου. Το 1900 ο Γεωργίου με διαθήκη κληροδότησε το κτίριο στον Δήμο Σάμου με σκοπό τη στέγαση δημόσιας βιβλιοθήκης. Η Βιβλιοθήκη στεγάζεται σε αυτόν τον χώρο από το 1952.
Σήμερα η συλλογή της Δημόσια Κεντρικής Ιστορικής Βιβλιοθήκης Σάμου αριθμεί περί τα 70.000 τεκμήρια, με το παλαιότερο από αυτά να είναι τα έργα του Λουκιανού σε αρχαία ελληνικά και λατινικά, που χρονολογείται το 1535. Σπάνιο είναι επίσης ένα λεύκωμα από 
την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης με σκίτσα προσώπων και χειρόγραφες υπογραφές και ένα βιβλίο σε καραμανλίδικη γραφή (τούρκικα με ελληνικούς χαρακτήρες). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η Σαμιακή συλλογή με βιβλία που αφορούν το νησί και την ιστορία του. Η Βιβλιοθήκη διαθέτει επίσης μια αξιόλογη συλλογή χειρογράφων και ιδιογράφων από τον 19ο αιώνα, καθώς και μια πλούσια σειρά τοπικών εφημερίδων (Δημοκρατική, Ελλάς, Σαμιακή, Ενημέρωση, Σαμιακόν Βήμα, Σαμιακός Τύπος, Χαραυγή) και περιοδικών από τον 19ο αιώνα μέχρι και σήμερα με τον κατάλογο των εφημερίδων από το 1950 και έπειτα να είναι ο πιο ολοκληρωμένος. Επιπλέον, οι επισκέπτες έχουν πρόσβαση στο οπτικοακουστικό υλικό της συλλογής (CD, DVD και βιντεοταινίες). Ένα μεγάλο κομμάτι της συλλογής είναι δανειστικό εκτός από τα τεκμήρια που είναι σπάνια και παλαιά.
Η Βιβλιοθήκη χρησιμοποιεί τη μέθοδο ταξινόμησης υλικού DEWEY και τη μέθοδο διαχείρισης Unimarc με τον κατάλογό της να είναι διαθέσιμος στο OPAC. Στο Αναγνωστήριο οι επισκέπτες και οι ερευνητές μπορούν να επιλέξουν και να διαβάσουν βιβλία από τα ράφια της ενώ στον χώρο Πληροφόρησης υπάρχουν Η/Υ με ειδικά
προγράμματα για άτομα με μερικά ή ολικά προβλήματα όρασης, οθόνη αφής braille, εκτυπωτή braille, Η/Υ με ειδικό εξοπλισμό για άτομα με μερικά ή ολικά προβλήματα κίνησης ώστε το υλικό και η πληροφορία να είναι πλήρως προσβάσιμα από ΑμεΑ. Επίσης διαθέτει Κινητή Βιβλιοθήκη με ένα βιβλιοαυτοκίνητο. Η Βιβλιοθήκη Σάμου διοικείται από ένα πενταμελές Εφορευτικό Συμβούλιο (πρόεδρος, αντιπρόεδρος και 3 μέλη) και υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων από το οποίο και χρηματοδοτείται.
Βιβλιογραφία
Βακιρτζής Ι., Ιστορία της Ηγεμονίας της Σάμου, Αθήνα 2005.
Λαΐου Ν. Σοφία, Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002.