Ιστορική αναδρομή. Το σύνηθες πρότυπο σχηματισμού βιβλιοθηκών κατά τον 19ο αιώνα στην απελευθερωμένη Ελλάδα –δηλαδή με πυρήνα τα βιβλία των σχολών του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού, όπως π.χ. της Ζαγοράς, των Μηλεών και του Τυρνάβου (αναφέροντας ενδεικτικά ορισμένες από τις σχολές της Θεσσαλίας όπου δίδαξαν γνωστοί λόγιοι της εποχής)– δεν βρήκε εφαρμογή στην περίπτωση της Λάρισας. Αυτό συνέβη εν πολλοίς επειδή η οθωμανική εξουσία δεν άφησε περιθώρια ευδοκίμησης καμιάς τέτοιας προσπάθειας.        

Δέκα χρόνια μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, το 1891 ξεκίνησαν οι πρώτες προσπάθειες για τη συγκρότηση δημοτικής βιβλιοθήκης στη Λάρισα. Επί δημαρχίας Διονυσίου Γαλάτη (1887–1891), ο Δήμος αγόρασε έναντι 5.000 δρχ. τη βιβλιοθήκη του Αχιλλέα Περραιβού με προοπτική να τη δωρίσει στο Γυμνάσιο ή το Διδασκαλείο της Λάρισας. Η αγορά αφορούσε 500 περίπου τόμους ιστορικών και φιλολογικών βιβλίων, τα οποία όμως τελικά παρέμειναν στο δημαρχείο.

Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 στη Θεσσαλία διέκοψε τις προσπάθειες εμπλουτισμού της εκκολαπτόμενης βιβλιοθήκης, οι οποίες ξεκίνησαν εκ νέου από τις δημοτικές αρχές με τον ερχομό του νέου αιώνα. Όπως καταγράφει σε άρθρο του στην εφημερίδα Ελευθερία της Λάρισας ο γιατρός Νίκος Παπαθεοδώρου (βλ. «Βιβλιογραφία»), κατά τις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ού αιώνα συστάθηκε πρόχειρη βιβλιοθήκη στο δημαρχείο αποτελούμενη «από δωρεές και αγορές του Δήμου, χειρόγραφα βιβλία, σημαντικά μεταβυζαντινά έγγραφα πολύτιμα για την ιστορία της Λάρισας, σπάνιες έντυπες εκδόσεις, αρχαία θεσσαλικά νομίσματα και αγαλματίδια της κλασικής περιόδου – προϊόντα ανασκαφών».

Ωστόσο, στέρεες βάσεις για τη δημιουργία και λειτουργία δημοτικής βιβλιοθήκης μπήκαν κατά την περίοδο 1929–1934, όταν στη θέση του δημάρχου ήταν ο Μιχαήλ Σάπκας (είχε πρωτοεκλεγεί το 1916 και ακολούθως το 1925). Κεντρικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη επιτέλεσε η μεταθανάτια δωρεά της βιβλιοθήκης του Λαρισαίου δικηγόρου Χαρίλαου Λογιωτάτου (1856–1930), πεθερού του Μ. Σάπκα και αδελφού του γιατρού και παλαιού δημάρχου της Λάρισας (1895–1896) Αχιλλέα Λογιωτάτου (1847–1896). Η βιβλιοθήκη περιελάμβανε πολλά παλαίτυπα βιβλία, τα οποία είχε κληρονομήσει από τον παππού του, Ιωάννη Οικονόμου Λογιώτατο.

Σε αυτή την πολύτιμη δωρεά ήρθαν να προστεθούν άλλες δύο: η πρώτη το 1938, όταν μετά το θάνατο του Λαρισαίου δικηγόρου Δημητρίου Πιπινόπουλου (1857–1938), η πλούσια βιβλιοθήκη του (περίπου 1.000 βιβλία) κληροδοτήθηκε στον Δήμο⸱ και η δεύτερη πραγματοποιήθηκε τον επόμενο χρόνο, όταν ο «Όμιλος Διανοουμένων Λαρίσης» έπειτα από πέντε χρόνια λειτουργίας διαλύθηκε και αποφάσισε να παραχωρήσει στο Δήμο όσα βιβλία είχε συγκεντρώσει, καθώς και τα έπιπλα του.

Οι συνθήκες πλέον είχαν ωριμάσει και έχοντας ως βάση τα 1.800 και πλέον βιβλία των τριών δωρεών, τέλη του 1939 η Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου Λαρίσης προχώρησε στην ίδρυση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, βάσει της απόφασης με αρ. 435/1939, η οποία επικυρώθηκε με από 26.4.1940 Βασιλικό Διάταγμα «Περί συστάσεως ιδίου νομικού προσώπου βιβλιοθήκης του Δήμου Λαρίσης» που δημοσιεύτηκε στο υπ’ αρ. 140 τεύχος ΦΕΚ της 6ης Μαΐου 1940. Το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης στελεχώθηκε από τον δήμαρχο Στυλ. Αστεριάδη ως πρόεδρο, και μέλη τον δικηγόρο και πολιτευτή Δημ. Χατζηγιάννη, τον φαρμακοποιό Αγαμ. Αστεριάδη, τον Κων. Μακρή (ορίστηκε και έφορος της Βιβλιοθήκης) και τον Π. Παπαβασιλείου. Στη θέση του διευθυντή τοποθετήθηκε ο Θρασύβουλος Μακρής, δημοσιογράφος και παλαιότερα εκδότης της εφημερίδας Μικρά. Όσον αφορά τη στέγασή της, παραχωρήθηκε από τον Δήμο το παλιό τουρκικό τζαμί της πλατείας Ανακτόρων τότε, Αγίου Βησσαρίωνος αργότερα, και πλέον πλατεία Λαού.

Η εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην πόλη της Λάρισας το 1941 και η χρήση των χώρων του τζαμιού ως καταλύματος είχε ως συνέπεια η Βιβλιοθήκη να υποστεί σημαντικές φθορές, ενώ λεηλατήθηκαν αρχαία κειμήλια της συλλογής της και τα «χρησιμότερα χειρόγραφα και βιβλία», όπως σημειώνει ο φιλόλογος και συγγραφέας Χρήστος Ντάμπλιας (βλ. «Βιβλιογραφία»). Μετά την απελευθέρωση της χώρας έγινε μεγάλη προσπάθεια για την ανασύσταση της Βιβλιοθήκης, με τον δήμαρχο Δημ. Καραθάνο (1951–1954) να χρεώνεται μεγάλο μερίδιο της διάσωσης των συλλογών και της εύρεσης νέου χώρου για τη στέγαση της. Το 1952 η Βιβλιοθήκη μεταστεγάστηκε αρχικά στο υπόγειο του κτιρίου Μουσών επί της οδού Παλαιστίνης, όπου στεγαζόταν η Δημαρχία, και κατόπιν μετακόμισε στο υπόγειο κτιρίου επί της οδού Σκαρλάτου Σούτσου, πίσω από την Κεντρική Πλατεία της Λάρισας. Διευθυντής της ανέλαβε εκ νέου, για μικρό διάστημα, ο Θρασύβουλος Μακρής και στη συνέχεια τον διαδέχθηκε ο δημοσιογράφος Βάσος Καλογιάννης.

Έπειτα από τριάντα χρόνια λειτουργίας, στις 13 Μαρτίου του 1973, το Δημοτικό Συμβούλιο Λάρισας, με εισήγηση του δημάρχου Θάνου Μεσσήνη (1969–1974), αποφάσισε να παραχωρήσει τη Δημοτική Βιβλιοθήκη στο Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΠΟ). Το 1973 η παραχώρηση έγινε δεκτή (απόφαση υπ’ αριθ. 13989 του ΥΠΠΟ) και από τότε η Βιβλιοθήκη πέρασε στη δικαιοδοσία του Δημοσίου (ΦΕΚ, τχ. Β΄, 378/30.3.1973). Το καλοκαίρι του 1976 μεταστεγάσθηκε σε ιδιωτικό χώρο επί της οδού Παπακυριαζή 47 και έλαβε την ονομασία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λάρισας «Κωνσταντίνος Κούμας», προς τιμήν του διδάσκαλου του Γένους και εκ των στυλοβατών του νεοελληνικού διαφωτισμού, με καταγωγή από τη Λάρισα. Στο τέλος του ιδίου έτους διορίστηκαν και οι πρώτοι υπάλληλοι, ενώ τη διεύθυνσή της ανέλαβε ο Γιώργος Λιακόπουλος, ο οποίος παρέμεινε στη θέση μέχρι το θάνατό του, τον Νοέμβριο του 2010. Το 2013 η Δημόσια Βιβλιοθήκη μεταφέρθηκε σε δημόσιο κτίριο επί της 28ης Οκτωβρίου 9, στο κέντρο της πόλης, όπου στεγάζεται έως σήμερα.

Συλλογές. Η βιβλιοθήκη διαθέτει 95.000 περίπου τόμους, οι οποίοι έχουν μηχανογραφηθεί και ταξινομηθεί. Τα βιβλία αυτά αφορούν τους τομείς: Γενικού Περιεχομένου, Φιλοσοφίας και Ψυχολογίας, Θρησκείας, Κοινωνικών Επιστημών, Γλωσσολογίας, Θετικών Επιστημών, Τεχνολογίας, Τεχνών και Αθλητισμού και Γεωγραφίας και Ιστορίας. Είναι διαθέσιμα προς το κοινό στο τμήμα ενηλίκων στον πρώτο όροφο.

Επίσης, στο χώρο του αναγνωστηρίου βρίσκονται πληροφοριακά βιβλία, όπως εγκυκλοπαίδειες και λεξικά, ταξιδιωτικοί οδηγοί, πολυτελείς εκδόσεις κ.ά., τα οποία δεν δανείζονται. Όλα τα υπόλοιπα βιβλία μπορούν να δανειστούν, αρκεί οι ενδιαφερόμενοι να έχουν εγγραφεί πρώτα στο ηλεκτρονικό σύστημα δανεισμού της Βιβλιοθήκης ως μέλη. Όπως αναφέρει η διευθύντρια της Βιβλιοθήκης Γεωργία Τσιάνα στην εφημερίδα Ελευθερία: ««Τα μέλη της Βιβλιοθήκης είναι 17.000. Από τον Μάρτη του 2020 μέχρι και τον Μάρτη του 2021 είχαμε περίπου 20.000 δανεισμούς βιβλίων, ενώ πριν από την καραντίνα είχαμε περίπου 40.000 δανεισμούς. Κάθε χρόνο, δε, έχουμε από 1.100 μέχρι 1.400 νέα μέλη, αυτήν την περίοδο του κορωνοϊού (COVID-19) είχαμε περίπου μόλις 700 νέα μέλη».

Η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Λάρισας θησαυρίζει ακόμα ένα πλήρες αρχείο τοπικών εφημερίδων από το 1961 και μετά, καθώς και 500 τίτλους περιοδικών εκδόσεων λαρισαϊκής, θεσσαλικής και πανελλήνιας κυκλοφορίας (οι περισσότερες είναι πλήρεις σειρές). Να σημειωθεί ότι κάθε ενδιαφερόμενος έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει τα βιβλία και τα υπόλοιπα έντυπα της Βιβλιοθήκης μέσω του ηλεκτρονικού καταλόγου opac. Το σύνολο των τεκμηρίων της Βιβλιοθήκης ταξινομείται σύμφωνα με το διεθνώς καθιερωμένο ταξινομικό σύστημα Dewey, ενώ η καταλογογράφηση γίνεται σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα καταλογογράφησης Angloamerican Cataloguing Rules (AACR2).

Πέρα από τη σύγχρονη συλλογή εντύπων, η Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει και τη συλλογή παλαίτυπων και άλλων παλαιών βιβλίων, η οποία δεν είναι δανειστική. Τα περίπου 1.800 σπάνια και πολύτιμα αυτά βιβλία προέρχονται κυρίως από τις δωρεές Λογιωτάτου, Πιπινόπουλου και Ομίλου Διανοουμένων Λάρισας, και χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα έως τον 19ο αιώνα. Το 1996 ο Χ. Ντάμπλιας εξέδωσε τον κατάλογο της συλλογής των παλαιών βιβλίων της Βιβλιοθήκης με τίτλο Τα παλαίτυπα της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Λάρισας (1513–1863). Σύμφωνα με τον Ντάμπλια, για την περίοδο 1513–1863 μετρήθηκαν 880 περίπου έντυπα: 10 του 16ου αιώνα (το παλαιότερο είναι μία έκδοση των Απάντων του Πλάτωνα), 14 του 17ου αι., 88 του 18ου αι. και 612 της περιόδου 1801–1863. Τα υπόλοιπα αποτελούν τις κατηγορίες των αβιβλιογράφητων, των αχρονολόγητων και των ξένων βιβλίων, χρονολογημένων και αχρονολόγητων.

Τα παλαίτυπα και τα παλαιά βιβλία της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λάρισας, όπως και άλλων δημόσιων βιβλιοθηκών, ψηφιοποιήθηκαν χάρη στο πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας «Ψηφιοποίηση Υλικού Δημοσίων Βιβλιοθηκών» το 2007. Τα αρχεία αυτά έχουν αναρτηθεί στο ψηφιακό αποθετήριο στον ιστότοπο της Βιβλιοθήκης.

Υπηρεσίες. Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Λάρισας λειτουργεί παιδικό τμήμα, το οποίο περιλαμβάνει ειδικά βιβλία για τους μικρούς αναγνώστες. Επίσης το παιδικό τμήμα οργανώνει, με στόχο την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας και της δημιουργικότητας, παιδαγωγικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες για σχολεία και οργανισμούς–εθελοντικές οργανώσεις που ασχολούνται με τα παιδιά.

Η Βιβλιοθήκη, όπως εξ άλλου και οι υπόλοιπες δημόσιες βιβλιοθήκες της χώρας, έχει στην κατοχή της κινητή μονάδα (βιβλιοαυτοκίνητο), η οποία εξυπηρετεί τις δανειστικές ανάγκες μαθητών απομακρυσμένων σχολείων (γυμνάσια και λύκεια) στους Νομούς Λάρισας, Μαγνησίας, Τρικάλων και Καρδίτσας. Το βιβλιοαυτοκίνητο εμπεριέχει συλλογή 10.000 τόμων βιβλίων και οπτικοακουστικού υλικού, ενώ δυο παλαιότερα βιβλιοαυτοκίνητα, από την περίοδο που η Βιβλιοθήκη ήταν Δημοτική, με 3.000 τόμους βιβλίων το καθένα, εξυπηρετούν δημοτικά σχολεία στην περιφέρεια Θεσσαλίας.   

Στον 1ο όροφο του κτιρίου στεγάζεται το Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης, το οποίο είναι εξοπλισμένο με δέκα ηλεκτρονικούς υπολογιστές –με πρόσβαση στο διαδίκτυο–, εκτυπωτές και άλλα τεχνικά μέσα. Η δημιουργία του Κέντρου Πληροφόρησης χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» του Γ΄ ΚΠΣ (2000–2006).

Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λάρισας διαθέτει αίθουσα εκδηλώσεων (αμφιθέατρο) χωρητικότητας 150 περίπου ατόμων, που μπορεί να υποστηρίξει παρουσιάσεις βιβλίων, ημερίδες, επιστημονικά συνέδρια, θεατρικές παραστάσεις. Το αμφιθέατρο διατίθεται σε συλλόγους, δημόσιες υπηρεσίες, φορείς και φυσικά πρόσωπα για την πραγματοποίηση των εκδηλώσεών τους, με την προϋπόθεση ότι αποδέχονται τους όρους που θέτει η βιβλιοθήκη στον «κανονισμό διάθεσης αιθουσών». Επιπλέον, από το 2018 λειτουργεί υπαίθριο θεατράκι στον κήπο τις Βιβλιοθήκης με όλες τις απαραίτητες υποδομές για εξωτερικές εκδηλώσεις (παραστάσεις, συναυλίες κ.ά.).