Ιστορική αναδρομή. Η Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας στην Αρκαδία ιδρύθηκε το 1764 από τους μοναχούς Αγάπιο Λεονάρδο και Γεράσιμο Γούνα (τους οποίους διαδέχτηκε ο μοναχός Αγάπιο Αντωνόπουλο (1781–1812)), παράλληλα με την ίδρυση της Ελληνικής Σχολής μέσα στον οικισμό. Η ίδρυση της βιβλιοθήκης συνδέεται άμεσα με τη Μονή Φιλοσόφου, πλησίον της Δημητσάνας, μέσα στη χαράδρα του Λούσιου ποταμού, από την οποία και μεταφέρθηκαν τα βιβλία που κοσμούν τη βιβλιοθήκη.

Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας τόσο η Μονή Φιλοσόφου όσο και η Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας υπήρξαν εστίες παιδείας για τον υπόδουλο ελληνισμό διαμορφώνοντας κέντρα διδασκαλίας Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Φυσικών Επιστημών, Μαθηματικών και Αστρονομίας, Ρητορικής και λοιπών επιστημών. Είναι αξιοσημείωτο ότι μεταξύ των σπουδαστών της Σχολής υπήρξαν σπουδαίες προσωπικότητες της Εθνεγερσίας όπως ο Γρηγόριος Δικαίος (Παπαφλέσσας), ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος ο Ε΄, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και άλλοι δάσκαλοι του Έθνους, οι οποίοι προσέφεραν αξιόλογο έργο στον πνευματικό βίο της υπόδουλης και ελεύθερης Ελλάδας.  

Η προσφορά της Ελληνικής Σχολής Δημητσάνας είναι συνυφασμένη με τη βιβλιοθήκη της, η οποία έφτασε να αριθμεί την παραμονή της Εθνεγερσίας 5.000 τόμους βιβλίων (ανάμεσα στις τέσσερις μεγαλύτερες που υπήρχαν τότε στη  χώρα). Μεταξύ των τίτλων υπήρχαν βιβλία από την αρχαία ελληνική γραμματεία και πατερικά κείμενα, χειρόγραφοι κώδικες, ερμηνευτικοί τόμοι (λεξικά και ανθολογίες), σπάνιες εκδόσεις κ.ά. Από το 1764 και μέχρι την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, η βιβλιοθήκη δεν είχε υποστεί κάποια καταστροφή και συνεχώς εμπουτιζόταν.

Mε την έναρξη της Επανάστασης, και ιδίως από το 1821 έως το 1823, η Βιβλιοθήκη πλήρωσε βαρύ τίμημα. Την περίοδο εκείνη, καθώς η Δημητσάνα ήταν γνωστή για τους μπαρουτόμυλούς της, η Βιβλιοθήκη λεηλατήθηκε συστηματικά από τους επαναστάτες λόγω της έλλειψης πυριτιδόβολων  στις επικείμενες μάχες σε Μοριά και Ρούμελη. Το γεγονός αυτό το επιβεβαιώνουν ο Κολοκοτρώνης και ο Φωτάκος στα απομνημονεύματά τους. Το χαρτί από τα βιβλία της χρησιμοποιήθηκε για την παρασκευή φυσιγγίων προς ενίσχυση του Αγώνα. Ως αποτέλεσμα, λίγο μετά την απελευθέρωση η Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας αριθμούσε περίπου 550 βιβλία. Χάρη στην αφοσίωση και το έργο του δραστήριου Αρχιμανδρίτη Ιερώνυμου Βογιατζή (1824–1897) διασώθηκε ένα υπολογίσιμο μέρος της συλλογής της Βιβλιοθήκης. Τα υπόλοιπα σπάνια βιβλία και χειρόγραφα χάθηκαν για πάντα.    

Το δεύτερο μισό του 19ου και ολόκληρο τον 20ό αιώνα η συλλογή της Βιβλιοθήκης εμπλουτιζόταν συνεχώς από δωρεές και πρωτοβουλίες των Δημητσανιωτών της διασποράς. Κορυφαία στιγμή στην ιστορία της υπήρξε  όταν το 1977 η Ακαδημία Αθηνών τίμησε τη Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας με χρυσό μετάλλιο και δίπλωμα. Ήταν το ελάχιστο που μπορούσε να προσφέρει σε μια βιβλιοθήκη που διέθεσε πνευματική τροφή και υλική υποστήριξη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, την περίοδο της Εθνεγερσίας, αλλά και μετά την απελευθέρωση.  

Σήμερα η Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας, με το πενταμελές διοικητικό της συμβούλιο, είναι ο ζωντανός παλμός της πνευματικής ζωής της περιοχής στεγασμένη σε άλλο κτίριο ήδη από το 1845 στην Πλατεία της Αγίας Κυριακής με δαπάνες του ευεργέτη από την Δημητσάνα Νικολάου Μακρή (1790–1854) και με σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσσανδρου Καυτατζόγλου (1811–1885). Η Βιβλιοθήκη διαθέτει ένα πλούσιο Ιστορικό Αρχείο, ενώ παράλληλα έχει και μουσειακό χαρακτήρα αφού διαθέτει κειμήλια της Δημητσάνας από τον Μεσαίωνα μέχρι και τα νεότερα χρόνια. Αξιοσημείωτη είναι και η εκδοτική της δραστηριότητα. Η Βιβλιοθήκη συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό επιστημόνων και ερευνητών καθ’όλη τη διάρκεια του έτους με σκοπό την έρευνα του πλούσιου υλικού της. Στον ίδιο χώρο λειτουργεί  δανειστική βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο και κέντρο πληροφόρησης για το κοινό, διατηρώντας έτσι τον δημόσιο χαρακτήρα της που έχει επικυρωθεί δια νόμου από το 1843. 

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Σύμφωνα με τον ιστότοπο της Βιβλιοθήκης, η συλλογή της Δημητσάνας περιλαμβάνει ένα σύνολο 35.000 τόμων παλαιών και νέων βιβλίων, Ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Η Βιβλιοθήκη χρησιμοποιεί το βιβλιοθηκονομικό ηλεκτρονικό σύστημα KOHA (σύστημα βιβλιοθηκών ανοιχτού κώδικα που χρησιμοποιείται διεθνώς από δημόσιες βιβλιοθήκες) το οποίο δώρισε η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος σε όλες τις δημόσιες βιβλιοθήκες τις χώρας. Το υλικό ταξινομείται με το σύστημα DEWEY (Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Ντιούι) που από το 1876 έχει επικρατήσει και χρησιμοποιείται σε πολλές βιβλιοθήκες του κόσμου. Η συλλογή αποτελείται από έναν μεγάλο αριθμό  περιοδικών, από εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων, πατερικά κείμενα, ερμηνευτικά βιβλία (λεξικά και ανθολογίες) και αρκετές σπάνιες εκδόσεις.

Ανάμεσα στα πλέον πολύτιμα αντικείμενα της Βιβλιοθήκης, ο επισκέπτης μπορεί να βρει κάποια σπάνια χειρόγραφα του 17ου αιώνα, περγαμηνές του 16ου αιώνα, παλαιές εκδόσεις μεγάλων εκδοτικών οίκων του εξωτερικού χρονολογουμένες από τον 16ο αιώνα, συλλογή χειρόγραφων κωδίκων από τον 14ο αιώνα και λυτά έγγραφα όπως είναι τα Πατριαρχικά σιγίλια κ.ά. Ιδαίτερης αξίας είναι επίσης τα παλαίτυπα βιβλία τα οποία τυπώθηκαν στη Βενετία και τη Βασιλεία, από τα πρώτα μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η Αλεξάνδρα του Λυκόφρωνα (ποιητής του 3ου αι. π.Χ.) που τυπώθηκε στη Βασιλεία το 1546. Η γειτονική Μονή Φιλοσόφου εμπλούτισε τη Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας με 200 περίπου κώδικες (για τους οποίους υπάρχει κατάλογος από τον Δημητσανιώτη ιστορικό και φιλόλογο Τάσο Γριτσόπουλο, ο οποίος διετέλεσε έφορος της Βιβλιοθήκης τις δεκαετίες 1950 και 1960) και με ταξινομημένα λυτά έγγραφα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο τα χειρόγραφα όσο και οι κώδικες γλίτωσαν από τύχη κατά τη λεηλασία της βιβλιοθήκης από τους επαναστάτες.

Η Βιβλιοθήκη της Δημητσάνας, πέραν του χαρακτήρα της ως δημόσιας βιβλιοθήκης, προσφέρει στο κοινό και μια μικρή μεν αλλά αξιόλογη μουσειακή συλλογή. Τα αντικείμενα του τοπικού λαϊκού βίου (οικιακά σκεύη, αγροτικά εργαλεία, χειροποίητα χαλιά, ένας καλά διατηρημένος αργαλειός), μας δίνουν μια εικόνα της ζωής στη Δημητσάνα του παρελθόντος. Η συλλογή επίσης περιλαμβάνει τη σέλα του αλόγου του Γρηγόριου Δικαίου (Παπαφλέσσα), ξίφη και οπλισμό της επαναστατικής περιόδου και μια ορειχάλκινη λάρνακα που φύλασσε τα οστά του Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι προσωπογραφίες του γραμματέα του Κολοκοτρώνη Μιχαήλ Οικονόμου, του ευεργέτη Νικολάου Μακρή και άλλων προσωπικοτήτων της Δημητσάνας.

Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης Δημητσάνας 

Γριτσόπουλος Αθ. Τ., Σχολή Δημητσάνας, Δημητσάνα 1962.

Γερμανός Π.Π., Απομνημονεύματα, Δημητσάνα 1975.  

Οικονόμου Μ., Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Δημητσάνα 1976.

Γορτυνιακά Α΄ Τόμος, Δημητσάνα 1972. 

Γορτυνιακά Β΄ Τόμος, Δημητσάνα 1978. 

Γορτυνιακά Γ΄ Τόμος, Δημητσάνα 1999. 

Γορτυνιακά Δ΄ Τόμος, Δημητσάνα 2007. 

 Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη Δημητσάνας 

Γριτσόπουλος Αθ. Τ., Κατάλογος των Χειρογράφων Κωδίκων της Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνας, Αθήνα 1952. 

Γριτσόπουλος Αθ. Τ., Σχολή Δημητσάνας, Δημητσάνα 1962. 

Γριτσόπουλος Αθ. Τ., Μονή Φιλοσόφου, Αθήνα 1960.

Κανδηλώρος Τ., Η Δημητσάνα, Αθήνα 1897.

Καστόρχης Ευθ., Περι της εν Δημητσάνη Ελληνικής Σχολής, Αθήνα 1847.

Μακρής Θ. Νικ., Κληροδότημα εις την Ελληνικήν Σχολήν Δημητσάνας, Αθήνα 1874.

Παναγιωτόπουλος  Β.,«Οι απαρχές της πυριδιτοποιίας στη Δημητσάνα», Τα Ιστορικά, τόμ. 9, τ/χ. 16, Αθήνα 1992.