Ιστορική αναδρομή. Οι πρώτες αναφορές για ύπαρξη βιβλιοθηκών στην πόλη του Ρεθύμνου ανάγονται στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Η Κρήτη βρισκόταν κάτω από Ενετική κατοχή για πάνω από τέσσερις αιώνες (1211–1669) που άφησε έτσι ένα έντονο αποτύπωμα στο νησί σε κοινωνικό, πολιτιστικό και διοικητικό επίπεδο. Οι Ενετοί ως φορείς των ιδεών και των καλλιτεχνικών ρευμάτων της δυτικής Αναγέννησης έφεραν στην Κρήτη μια ραγδαία άνθιση των τεχνών και των γραμμάτων. Στα χρόνια της Αναγέννησης ανάγονται και οι πρώτες μαρτυρίες για ιδιωτικές βιβλιοθήκες όπως αυτή του Κρητικού λογίου και ποιητή Αντώνιου Καλλ(ι)έργη (1521–1555) και του Βενετού λογίου και επιστήμονα γεννημένου στην Κρήτη, Φραγκίσκου Μπαρότσι (1537–1604). Ο Μπαρότσι συνέβαλε τα μέγιστα στην πολιτιστική άνθιση του νησιού φέρνοντας το κρητικό στοιχείο σε επαφή με σπουδαίες προσωπικότητες της Αναγέννησης. Το 1562 ιδρύει στο Ρέθυμνο την Ακαδημία των Vivi (ζωντανών) στα πρότυπα των ιταλικών ακαδημιών, καθιστώντας την ένα σημαντικό πνευματικό κέντρο, το πρώτο στην Κρήτη και πιθανόν σε ολόκληρη την Ελλάδα των νεότερων χρόνων. Ο Μπαρότσι διέθετε μια μεγάλη και πολύτιμη βιβλιοθήκη με κώδικες χειρόγραφα και βιβλία (κάποια από τα οποία αποτελούν πρώτα δείγματα τυπογραφίας), τα οποία πουλήθηκαν στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μετά τον θάνατό του.

Η περίφημη μονή Αρκαδίου στο νομό Ρεθύμνου, η οποία ήταν ιδιοκτησία του Ματθαίου Καλλ(ι)έργη (αδερφού του Αντώνιου) κατά τον 16ο αιώνα, φαίνεται πως την περίοδο της Ενετοκρατίας και κατά την Οθωμανική περίοδο (1646–1897) διέθετε μια πλούσια βιβλιοθήκη με πολύτιμα τεκμήρια, όπως μας πληροφορεί o Αυστριακός γιατρός και περιηγητής Φράντς Ζίμπερ που επισκέφτηκε την Κρήτη το 1817. Ο Ζίμπερ αναφέρει επίσης ότι ο Επίσκοπος Ρεθύμνης Ιωαννίκιος (1826–1838) είχε στην κατοχή του μια βιβλιοθήκη με εκατοντάδες εκλεκτά έργα.

Η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια για ίδρυση βιβλιοθήκης στο Ρέθυμνο έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα το 1887 από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης που ιδρύθηκε την ίδια χρονιά και διαλύθηκε το 1910. Ο Σύλλογος ανέπτυξε πλούσια πολιτιστική και εκπαιδευτική δράση δημιουργώντας μια βιβλιοθήκη που φιλοξενούσε 3.000 τόμους βιβλίων, μέρος της οποίας ήταν ό,τι είχε διασωθεί από τη συλλογή του Επισκόπου Ιωαννίκιου καθώς και 700 τόμοι που δώρισε στην Κοινότητα της Πόλεως Ρεθύμνης ο αγωνιστής του 1821, λόγιος και δημοσιογράφος Εμμανουήλ Βυβιλάκης (1806–1880). Όταν ο Σύλλογος έπαψε να λειτουργεί, τα βιβλία πέρασαν στην κυριότητα της Βιβλιοθήκης του Δήμου Ρεθύμνης η οποία δεν λειτούργησε παρά το 1946 όταν και ιδρύθηκε η Πνευματική Εστία Ρεθύμνης με σκοπό την ανάπτυξη του πολιτισμού και την ίδρυση βιβλιοθήκης στο Ρέθυμνο. Όσα βιβλία επιβίωσαν μετά την πολυετή αποθήκευση, αποτέλεσαν και τον πρώτο πυρήνα της βιβλιοθήκης της Πνευματικής Εστίας η οποία στεγάστηκε στο ερειπωμένο παλαιό Παρθεναγωγείο (κτίριο του 1890), αφού επισκευάστηκε για τον σκοπό αυτό. Ο τοπικός Τύπος απευθύνθηκε στο κοινό για συνεισφορά βιβλίων και έτσι ιδιώτες και οργανισμοί ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού βιβλίων τους πρώτους μήνες της λειτουργίας της βιβλιοθήκης.

Λόγω οικονομικής δυσπραγίας της Πνευματικής Εστίας όσον αφορά τη συντήρηση της βιβλιοθήκης, τα μέλη της στράφηκαν στη βοήθεια του κράτους. Οι προσπάθειές τους ευοδώθηκαν με το κράτος να αναλαμβάνει τις δαπάνες λειτουργίας της το 1953. Έτσι, η Βιβλιοθήκη της Εστίας έγινε Δημόσια και πέρασε στην ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας. Από το 1953 μέχρι το 1966 η Βιβλιοθήκη λειτουργούσε με έναν μόνο υπάλληλο, τον Μάρκο Γιουμπάκη, που αφιέρωσε τη ζωή του στην ανάπτυξη και την εξέλιξη της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου μέχρι τον θάνατό του το 1976. Το 1972, η Βιβλιοθήκη ορίζεται ως Κεντρική, εφόσον εξυπηρετούσε όλο το νομό Ρεθύμνου και παράλληλα εξοπλίζεται με Κινητή Μονάδα (δύο βιβλιοαυτοκίνητα) φέρνοντας έτσι σε επαφή με το βιβλίο απομακρυσμένα σχολεία και χωριά του νομού. Από το 2017 το σύνολο της συλλογής της Βιβλιοθήκης έχει μεταφερθεί από το Παρθεναγωγείο της παλιάς πόλης σε νέο μοντέρνο κτίριο στην οδό Μπίρη 6 εξυπηρετώντας έτσι την στέγαση του μεγάλου αριθμού τεκμηρίων και τις αυξημένες ανάγκες της Βιβλιοθήκης.

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Σήμερα η Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου φιλοξενεί μια πλούσια συλλογή μεγαλύτερη των 200.000 τόμων βιβλίων, 1.500 τίτλων περιοδικών (10.000 τόμοι), αρχειακό και φωτογραφικό υλικό, οπτικοακουστικό υλικό και έναν μεγάλο αριθμό τίτλων τοπικών και αθηναϊκών εφημερίδων. Η κύρια συλλογή της Βιβλιοθήκης διαιρείται στις εξής κατηγορίες: 1. Ιστορία, 2. Φιλοσοφία-Ψυχολογία, 3. Θρησκεία, 4. Κοινωνικές Επιστήμες, 5. Φυσικές επιστήμες, 6. Γλώσσα, 7. Λογοτεχνία, 8. Τέχνη, 9. Τεχνολογία και 10. Γενικά Έργα.

Η Βιβλιοθήκη διαθέτει έναν μεγάλο αριθμό πολύτιμων και σπάνιων βιβλίων (περί τα 4.300), εκ των οποίων ένας μικρός αριθμός βιβλίων και τρία χειρόγραφα προέρχονται από τα σωζόμενα έργα της βιβλιοθήκης του Επισκόπου Ιωαννίκιου. Ως εκ τούτου, στα ράφια της Βιβλιοθήκης υπάρχουν παλιά και σπάνια τεκμήρια που χρονολογούνται από το 1498 μέχρι και το 1945. Το παλαιότερο τεκμήριο είναι οι Αριστοφάνους Κωμωδίαι Εννέα τυπωμένο από τον εκδότη και ουμανιστή της Αναγέννησης Άλδο Μανούτιο (1452–1515) στη Βενετία το 1498. Στο ίδιο τυπογραφείο είχε εκδοθεί το 1526 το Σιμπλίκιου Υπομνήματα εις τέσσερα βιβλία Αριστοτέλους από τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Σιμπλίκιο (6ος αι. μ.Χ.) με έναν τόμο να βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου. Στον τομέα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ξεχωρίζουν επίσης τα Σωζόμενα του Ξενοφώντα σε έκδοση της Λιψίας το 1763, οι Αισώπου του Φρυγός Βίος και Μύθοι στη Βενετία το 1802, τα Γεωγραφικά του Στράβωνα σε έκδοση του Αδαμάντιου Κοραή στο Παρίσι το 1817 και τα έργα του Ομήρου με σχόλια του Νεόφυτου Δούκα στην Αίγινα το 1835. Σημαντικό τεκμήριο είναι επίσης το Histoire de Constantinople του Γάλλου μεταφραστή και ιστορικού Λουί Κουσέν σε έκδοση του Παρισιού το 1685, τα έργα του Μοντεσκιέ σε έκδοση της Γενέβης το 1777 και ο Χαμένος Παράδεισος του Τζον Μίλτον, τυπωμένο στη Γκότα της Γερμανίας το 1805.

Αξιόλογη είναι επίσης η συλλογή χαρτών και χειρογράφων της Βιβλιοθήκης από την ακμή της ευρωπαϊκής χαρτογραφίας (16oς και 17ος αιώνας μέχρι και τον 20ο αιώνα) όπως για παράδειγμα ο χάρτης της Κρήτης του Γενουάτη χαρτογράφου Μπατίστα Αγκνέσε τυπωμένος στη Βενετία το 1553, ένας ακόμα χάρτης της Κρήτης από τον Φλαμανδό γεωγράφο και χαρτογράφο Αβραάμ Ορτέλιους τυπωμένος στην Αμβέρσα το 1595 και ο χάρτης της πόλης των Χανίων από τον μηχανικό Άντζελο Όντι τυπωμένος στη Βενετία το 1601. Σημαντικός είναι επίσης και ο χειρόγραφος χάρτης των Χανίων και του Ηρακλείου από τον Κρητικό ζωγράφο και εικονογράφο χειρογράφων Γεώργιο Κλώντζα τυπωμένος στη Βενετία το 1590.

Η Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου διαθέτει έναν μεγάλο αριθμό τοπικού τύπου και περιοδικών που χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα μέχρι και τον 20ό (για τα περιοδικά) και 21ο αιώνα (για τις εφημερίδες). Η συλλογή εφημερίδων καλύπτει τον τύπο που εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Κρήτη από τη δεκαετία του 1870 και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ανάμεσα στις πιο παλιές εφημερίδες ξεχωρίζουν η Εφημερίς 1873–1922) , Η Πατρίς (1881–1883) , ο Μίνως (1885–1888), το Αρκάδιον (1884–1888) και το Ρέθυμνον (1898). Ανάμεσα στους 250 τίτλους περιοδικών σπουδαία τεκμήρια είναι ο Δημόκριτος (1851–1852), η Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων (1837–1844), το Αθήναιον (1872–1881), τα Γεωπονικά (1872–1876) και ο Ακρίτας (1904–1906).

Αρχειακή Συλλογή. Η Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει έναν αριθμό αρχείων που δωρήθηκαν ή συγκεντρώθηκαν στο κτίριο της Βιβλιοθήκης κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της. Τα αρχεία αυτά αποτελούνται από: 1. Το Αρχείο του Ρωσικού Υποπροξενείου Ρεθύμνης με τα προσωπικά αρχεία των υποπροξένων Αιμίλιου Βαρβιέρη (1860–1861), Γεωργίου Σκουλούδη (1861–1877), Εμμανουήλ Μαυραντζάκη (1877–1891) και Γεωργίου Ι. Χατζηγρηγοράκη (1891–1919), 2. Το Αρχείο Τίτου Πετυχάκη, 3. Το Αρχείο Ανδρέα Νενεδάκη, 4. Το Αρχείο Γεωργίου Φ. Δαφέρμου, 5. Τη Συλλογή Γεωργίου Π. Εκκεκάκη, 6. Φωτογραφικό Αρχείο, 7. Το Αρχείο Φοιτητικού Κινήματος του '70 κ.ά.

Σήμερα η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου ανταποκρίνεται πλήρως στον δημόσιο χαρακτήρα της, καθιστώντας το υλικό της προσβάσιμο για κοινό και ερευνητές, είτε μέσω του Δανειστικού Τμήματος, είτε μέσω των τεκμηρίων που έχουν ψηφιοποιηθεί, ώστε να είναι διαθέσιμα προς αναζήτηση και ανάγνωση. Η διαχείριση και ο δανεισμός του υλικού αυτού γίνεται μέσω του ολοκληρωμένου βιβλιοθηκονομικού συστήματος KΟΗΑ, βασισμένου σε λογισμικό ανοικτού κώδικα με τα ψηφιοποιημένα τεκμήρια να είναι διαθέσιμα στο OPAC με πάνω από 76.000 τίτλους βιβλίων και περιοδικών, καθώς και έναν μεγάλο αριθμό εφημερίδων διαθέσιμων στην ψηφιακή βάση ΑΝΕΜΗ της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Το Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης παρέχει στους επισκέπτες τη δυνατότητα να αναζητήσουν και να διαβάσουν το ψηφιοποιημένο υλικό της Βιβλιοθήκης στους υπολογιστές που βρίσκονται στον χώρο της. Επιπλέον η Βιβλιοθήκη διαθέτει ένα οργανωμένο και ενημερωμένο Παιδικό Τμήμα με πάνω από 3.000 βιβλία και παιδικές εγκυκλοπαίδειες για προσχολικές ηλικίες, παιδιά και εφήβους και μια πληθώρα δραστηριοτήτων μεταξύ των οποίων και παιδικό θέατρο. Οι Κινητές Μονάδες της Βιβλιοθήκης έχουν ως στόχο την εξυπηρέτηση απομακρυσμένων σχολείων και χωριών και συμβάλλουν τα μέγιστα στην εκπαιδευτική και ψυχαγωγική διαδικασία της σχολικής και τοπικής κοινότητας. Ο κατάλογος της Κινητής Μονάδας περιλαμβάνει γύρω στα 10.000 τεκμήρια που έχουν ψηφιοποιηθεί για πιο γρήγορη και εύκολη αναζήτηση από τους ενδιαφερόμενους. Η Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου δραστηριοποιείται επίσης στον χώρο των εκδόσεων έχοντας κυκλοφορήσει έξι βιβλία. Το Εφορευτικό της Συμβούλιο (πρόεδρος, αντιπρόεδρος, τρία μέλη και πέντε αναπληρωματικά) έχει καταστήσει τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου εξωστρεφή και δραστήρια με μια σύγχρονη ματιά όσον αφορά το μέλλον των βιβλιοθηκών και του πολιτισμού. Υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας και χρηματοδοτείται από αυτό.

Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης

Γρυντάκης Γ., Η κατάκτηση της Δυτικής Κρήτης από τους Τούρκους: η στάση των κατοίκων του διαμερίσματος Ρεθύμνης, Ρέθυμνο 1998.

Συλλογικό, Χρίστος Ιωαν. Μακρής: εκδήλωση τιμής, Ρέθυμνο 1996.

Παπαδάκης Μ.Μ., Το χωριό μου ο Βάτος, Ρέθυμνο 1996.

Παπιομύτογλου Ζ.Γ., Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης 17ος–18ος αι. Οι μεταφράσεις του “Βήματος Ρεθύμνης”, Ρέθυμνο 1995.

Παπιομύτογλου Ζ.Γ, Ημερήσιες διατάξεις της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο (Οκτώβριος 1898–Ιούλιος 1899), Ρέθυμνο 2007.

Παρασκευάς Μ.Π., Οι πρόσφυγες του ανατολικού Ρεθύμνου. Προσφυγική ομάς Μαρουλά: μια καταγραφή του 1923, Ρέθυμνο 2008.

Βιβλιογραφία

Γρυντάκης Γ., Η ζωή στο Ρέθυμνο τα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας (1585–1646), Αθήνα 1990.

Εκκεκάκης Π.Γ., Η κοινωνία του Ρεθύμνου πριν από έναν αιώνα: μέσα από τον κατάλογο των ενηλίκων αρρένων της πόλης, Ρέθυμνο 2009.

Καμηλάκης Ι.Π., Η πόλη του Ρεθύμνου και η περιοχή της: σχέσεις αστικού και αγροτικού χώρου (τέλος 19ου–αρχές 20ου αι.), Ρέθυμνο 1999.

Παπαδάκης Η.Κ., Ρέθυμνο 1900–1950: το Ρέθυμνο που μας κληροδότησε το σημερινό Ρέθυμνο: ο καθημερινός βίος και πολιτισμός, Ρέθυμνο 2010.

Παπαδάκης Μ.Κ., Τα Χειρόγραφα της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 1991.