Ιστορική Αναδρομή. Η Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Σιάτιστας έχει την απαρχή της στα τέλη του 17ου αιώνα όταν λόγιοι κάτοικοι της Σιάτιστας άλλα και άλλοι Δυτικομακεδόνες άρχισαν να προσφέρουν δωρεές βιβλίων στο Ναό του Αγίου Δημητρίου Σιάτιστας. Ήδη από το 1694 λειτουργούσε εντός του ναού Ανωτέρα Σχολή με πρωτοβουλία του μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης Ζωσιμά Ρούση με σκοπό την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης και παιδείας στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Η Ανωτέρα Σχολή λειτούργησε περίπου μέχρι το 1800 χρονολογία στην οποία τοποθετείται το τέλος της λειτουργίας της ή κατ'άλλους άρχισε να υπολειτουργεί. Το 1816 η Ελληνική Σχολή που φιλοξενούσε συλλογή βιβλίων αποκτά καινούρια στέγη με τη δωρεά της Βασιλικής Νικολάου (αργότερα μοναχή Βαρβάρα) η οποία προσέφερε την οικία της όπου ιδρύθηκε (επανασυστάθηκε) η Σχολή, πράξη η οποία εγκωμιάστηκε από τον ίδιο τον Αδαμάντιο Κοραή. Μεγάλος αριθμός των βιβλίων αυτών καταστράφηκε ή κατασχέθηκε από τους Τούρκους όταν έκαψαν το κτίριο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα κελιά του ναού του Αγίου Δημητρίου στέγαζαν τη συλλογή της Βιβλιοθήκης που αποτελούνταν από βιβλία, πολύτιμες εκδόσεις και χειρόγραφα. Το έτος 1888 η συλλογή μεταφέρθηκε στο νεοϊδρυθέν Τραπάντζειο Γυμνάσιο πάνω στα θεμέλια της Ελληνικής Σχολής (το μοναδικό τότε σε όλη τη Δυτική Μακεδονία) που χτίστηκε με δωρεές του ευεργέτη Ιωάννη Τραπαντζή και λειτουργούσε υπό την εποπτεία της Εκκλησίας έως το 1914, όταν και το ανέλαβε το ελληνικό κράτος.

Το 1953 η Βιβλιοθήκη μεταστεγάσηκε εκ νέου σε αίθουσα της Αποστολικής Διακονίας της Ιεράς Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης μέχρι το 1988, όταν και κατεδαφίστηκε για να ανακατασκευαστεί ο προαύλιος χώρος του ναού του Αγίου Δημητρίου. Εκείνη τη χρονιά η συλλογή μεταφέρθηκε στο κτίριο του Κουκουλίδειου Πνευματικού Κέντρου στη Σιάτιστα, που χτίστηκε με χρήματα του σιατιστινού ευεργέτη Μιχαήλ Κουκουλίδη (1872–1954). Η Βιβλιοθήκη μέχρι και σήμερα στεγάζεται στις αίθουσες του Πνευματικού Κέντρου.

Η Βιβλιοθήκη της Σιάτιστας ονομάζεται Κεντρική, λόγω του ότι είναι η μοναδική στο Νομό Κοζάνης και Ιστορική, λόγω του ότι μετράει πάνω από έναν αιώνα ζωής. Επίσης έχει λάβει από το 2008 την προσωνυμία «Μανούσεια» προς τιμήν του Φιλικού και πρώτου καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Θεόδωρου Μανούση (1793–1858) που καταγόταν από τη Σιάτιστα.

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Η Βιβλιοθήκη της Σιάτιστας σήμερα αριθμεί 75.000 βιβλία και περιοδικά με τη συλλογή της να αυξάνεται συνεχώς. Ο πρώτος πυρήνας της συλλογής προήλθε από τη δωρεά του εμπόρου, λόγιου και δασκάλου στις ελληνικές παροικίες Αυστρίας και Μολδοβλαχίας Γεωργίου Αυξεντιάδη. Το 1813 προσέφερε στη Βιβλιοθήκη 108 βιβλία. Ο μεγαλύτερος αριθμός βιβλίων προέρχεται, ωστόσο, από τις δωρεές του Θεόδωρου Μανούση ο οποίος με τη διαθήκη του άφησε στη βιβλιοθήκη περί τους 6.000 τόμους βιβλίων, από τους οποίους σήμερα σώζονται οι 3.093. Το 1925 στις συλλογές προστέθηκαν ακόμα 2.832 τόμοι βιβλίων από τους κληρονόμους του καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αθανάσιου Ρουσόπουλου. O κύριος όγκος της συλλογής εμπλουτίστηκε στην πορεία από βιβλία που είχαν εκδοθεί κατά κύριο λόγο τον 18ο αιώνα, την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ήταν ως επί το πλείστον δωρεές από τα δημοτικά σχολεία της Σιάτιστας, οι οποίες είχαν αποσταλεί από απόδημους Σιατιστινούς, όπως η Αικατερίνη Τζετήρη και ο Δημήτριος Μπόμπουρας. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι αδερφοί Γεώργιος και Πούλιος Μαρκίδης Πούλιου, που εμπλούτισαν τη Βιβλιοθήκη με τη συλλογή τους, ήταν Σιατιστανοί τυπογράφοι και εκδότες της πρώτης σωζόμενης ελληνικής εφημερίδας «Εφημερίς», που τυπώθηκε το 1790 στη Βιέννη. Υπήρξαν στενοί συνεργάτες του Ρήγα Φεραίου και στο τυπογραφείο τους ο Ρήγας τύπωσε το Επαναστατικό Μανιφέστο του, που περιείχε την Επαναστατική Προκήρυξη, τον Θούριο και τα Δίκαια του Ανθρώπου. Ακολούθησαν πολλές δωρεές από πολίτες, ιδρύματα και οργανισμούς μέχρι τις μέρες μας, που συνέβαλαν, ώστε να αποκτήσει η Βιβλίοθήκη της Σιάτιστας έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων, παλιών εφημερίδων και περιοδικών.

Η συλλογή της Βιβλιοθήκης αριθμεί σήμερα περί τα 8.000 παλαιά βιβλία εκ των οποίων, πολλά είναι αρχέτυπα και παλαίτυπα βιβλία του 15ου, 16ου, 17ου και 18ου αιώνα, συγγράμματα αρχαίας και λατινικής γραμματείας, λεξικά, γραμματικές, και αρκετά χειρόγραφα εκκλησιαστικού περιεχομένου και βυζαντινής μουσικής. Ένα μεγάλο μέρος τους έχει τυπωθεί και εκδοθεί στα πρώτα και διασημότερα τυπογραφεία της Ευρώπης, όπως αυτό του Άλδου Μανούτιου (Aldus Manutius) και των κληρονόμων του στη Βενετία, στο Didymus στη Βασιλεία, στο τυπογραφείο των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου στη Βιέννη και στου Εβεράρτου στο Παρίσι. Μεταξύ των παλαιότερων βιβλίων συγκαταλέγονται οι Αριστοφάνους Κωμωδίαι Εννέα τυπωμένη το 1498, η Θουκυδίδου Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου συσταχωμένη με το Ξενοφώντος Ελληνικά του 1502, τυπωμένα στη Βενετία και τα Ομήρου Άπαντα του 1504, από το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η δερματόδετη έκδοση της Καινής Διαθήκης από το 1710, σε δερμάτινη περίτεχνη θήκη. Ακόμα ένα σημαντικό τεκμήριο είναι η Bibliothecae Graecae (14 τόμοι του 1705–1728) από τον Γερμανό βιβλιογράφο και βιβλιοθηκάριο Γιόχαν Άλμπερτ Φαμπρίτσιους (Johan Albert Fabricius) που περιέχει όλες τις εκδόσεις των Ελλήνων συγγραφέων. Ο Φαμπρίτσιους θεωρείται ένας από τους ιδρυτές της ιστοριογραφίας όσον αφορά την ελληνική και λατινική λογοτεχνία.

Ενδιαφέρουσα είναι και η συλλογή της Βιβλιοθήκης από παλαιές εφημερίδες, κυρίως του 19ου αιώνα που αποτυπώνουν γλαφυρά την τρέχουσα επικαιρότητα της εκάστοτε εποχής. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η εφημερίδα Εφημερίς των Μαθητών του 1827, ο Χρόνος του 1845, ο Αιών του 1840, η Νέα Ελλάς του 1849 και η Εφημερίς των Φιλόμαθων του 1860.

Η Βιβλιοθήκη Σιάτιστας διατηρεί τον δημόσιο χαρακτήρα της μέσω δράσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων, παρουσιάσεων βιβλίων, εκδόσεων, αφιερωμάτων, λέσχης ανάγνωσης και αίθουσας κινηματογράφου. Από το 2002 λειτουργούσε Κινητή Βιβλιοθήκη η οποία διακινούσε βιβλία και εκπαιδευτικό υλικό σε 74 σημεία στο νομό Κοζάνης δίνοντας έμφαση σε δυσπρόσιτα σχολεία του νομού. Η δραστηριότητα αυτή σταμάτησε το 2008. Η συλλογή των βιβλίων είναι ελεύθερη προς δανεισμό από όλα τα μέλη της βιβλιοθήκης εκτός από την κλειστή συλλογή που περιλαμβάνει παλαιά βιβλία και χάρτες λόγω ευαισθησίας των τεκμηρίων. Επιπλέον η βιβλιοθήκη παρέχει ελεύθερη πρόσβαση στο Διαδύκτιο για τους κατοίκους και τους επισκέπτες μέσω του Δημόσιου Κέντρου Πληροφόρησης με έναν επαρκή αριθμό υπολογιστών κάποιοι από τους οποίους είναι ειδικά κατασκευασμένοι για άτομα με κινητικά προβλήματα και προβλήματα όρασης. Επίσης στο χώρο της βιβλιοθήκης λειτουργεί παιδικό τμήμα με βιβλία για παιδιά και εφήβους, προς ανάγνωση ή δανεισμό, επιτραπέζια παιχνίδια και δραστηριότητες ζωγραφικής.

Από το 2008 η Βιβλιοθήκη της Σιάτιστας εντάχθηκε στο υποέργο «Ψηφιοποίηση Υλικού Δημοσίων Βιβλιοθηκών» από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας», με το οποίο ψηφιοποιήθηκαν 4.600 από τα 8.000 ταξινομημένα βιβλία της και 3 τοπικές εφημερίδες. Κατά τα έτη 2005–2008 με δωρεά του Ιδρύματος Δημητρίου Ιωαννίδη Σιατιστέως, υλοποιήθηκε η ταξινόμηση και η καταλογογράφηση των συλλογών των αρχέτυπων, παλαίτυπων και όλων των παλαιών βιβλίων της Βιβλιοθήκης. Η οργάνωση του υλικού της Βιβλιοθήκης ακολουθεί τα διεθνή βιβλιοθηκονομικά πρότυπα καταλογογράφησης των βιβλιοθηκών με τη χρήση των αγγλο-αμερικανικών κανόνων καταλογογράφησης (ΑΑCR2 A Αmerican Cataloguing Ryles) και των θεματικών επικεφαλίδων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και το Sears List of Subject Headings. Η ταξινόμηση του υλικού της Βιβλιοθήκης γίνεται σύμφωνα με το διεθνές Δεκαδικό σύστημα Ταξινόμησης DDC (Dewey Decimal Classification). Η πρόσβαση στον κατάλογο της συλλογής της Βιβλιοθήκης μέχρι το 2019 γινόταν μέσω του δικτύου του συστήματος αυτοματισμού Βιβλιοθηκών ΑΒΕΚΤ 5.6 του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίσωσης (argo.ekt.gr). Από το 2020 η Βιβλιοθήκη Σιάτιστας συμμετέχει στο πρόγραμμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης «Ενίσχυση των Δημόσιων Βιβλιοθηκών» για την εγκατάσταση και υποστήριξη του λογισμικού ανοιχτού κώδικα KΟΗΑ και η πρόσβαση στον κατάλογό της γίνεται μέσω του ιστοτόπου της Βιβλιοθήκης.

Σήμερα η Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Σιάτιστας διοικείται από πενταμελές εφορευτικό συμβούλιο (πρόδερος, αντιπρόεδρος, 3 μέλη και 4 αναπληρωματικά μέλη) με τριετή θητεία. Η λειτουργία της Βιβλιοθήκης επιτηρείται και χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων στο οποίο και υπάγεται.

Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης

Μπάκανος Π.Ι., Συμβολή στην Ελληνική Βιβλιογραφία, Σιάτιστα 1992.

Στεργίου Κ.Γ., Ποιήματα, Σιάτιστα 1993.

Φιλολογική Ημερίδα «Ελεγείες-Πολεμικά θούρια στην ελληνική ποίηση από τον 7ο αιώνα π.Χ. ως τις μέρες μας», Σιάτιστα 2013.

Χατσιούλη Γ.Μ., Σιατιστινή ντοπιολαλιά-τα Σιάτσνα, Σιάτιστα 2004.

Διεθνές Συνέδριο, «Η Δυτική Μακεδονία κατά τους χρόνους της τουρκική κυριαρχίας με έμφαση στους Δυτικομακεδόνες απόδημους στις Βαλκανικές χώρες (15ος αιώνας έως το 1912)», Σιάτιστα 2003.

Ντουμανάκη-Μπόντα Κ., Κυπαρίσσης-Μώρος Μ., Τσανασίδης Χ., Το Μαθητικό τετράδιο Κωνσταντίνου Δ. Χριστίδου μαθητή της Ελληνικής Σχολής Σιάτιστας επί σχολαρχίας Δημητρίου Αργυριάδου (1852–1856), Σιάτιστα 2021.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Δάρδας Α., Ίδρυση και λειτουργία το Τραπαντζείου Γυμνασίου Σιατίστης με την εποπτεία της Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1997.

Ζυγούρη Φ. Α., Ιστορικά σημειώματα περί Σιατίστης και λαογραφικά αυτής, Σιάτιστα 2010.

Παπάς Α.Α., Μιχαήλ Παπαγεωργίου ο Σιατιστεύς: Ο λόγιος διδάσκαλος του 18ου αιώνα και το συγγραφικό του έργο, Θεσσαλονίκη 2015.

Χατσιούλης Μ., Σιάτιστα Έξι Αιώνες Ζωής Εκατό Χρόνια Ελευθερίας, Σιάτιστα 2012.