Ιστορική αναδρομή. Η Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς στο Πήλιο ιδρύθηκε το 1762 με πρωτοβουλία δύο σπουδαίων προσωπικοτήτων της Ζαγοράς, του λόγιου και έμπορου Ιωάννη Πρίγκου (1725–1789) και του Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλίνικου του Γ’ (1713–1791). Οι δύο αυτοί άντρες έχοντας την εμπειρία της Ευρώπης του Διαφωτισμού έκριναν αναγκαία την συμβολή της εκπαίδευσης στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Στο εγχέιρημα αυτό συνέβαλαν με οικονομική και ηθική βοήθεια ο Νικόλαος Ζάγορας, οι αδερφοί Ευστάθιος και Γεώργιος Λαπάτης και ο ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας Κωνσταντίνος Δ. Μουρούζης.

Ωστόσο πριν από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης είχε προηγηθεί η λειτουργία του πρώτου Σχολείου της Ζαγοράς εντός του Mοναστηρίου του Σωτήρα. Με την επέκταση του οικισμού όμως η ανάγκη μεγαλύτερου χώρου έκανε να μεταφερθεί το Σχολείο στον περίβολο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (βυζαντινό μοναστήρι του 13ου αι.) με δαπάνες των πλούσιων κατοίκων της Ζαγοράς. Οι απόψεις των ιστορικών διίστανται σχετικά με το έτος ίδρυσης της Σχολής: ο ιστορικός Δ. Τσοποτός την τοποθετεί στα 1702 και ο Τ. Ευαγγελίδης στα 1712. Κύρια επιδίωξη της Σχολής υπήρξε η διδαχή της ελληνικής γλώσσας σε ανώτατο επίπεδο, με πρώτο δάσκαλο τον ιερομόναχο Ζαχαρία.

Δεκαπέντε χρόνια μετά την ίδρυση της Βιβλιοθήκης, ο Πατριάρχης Καλλίνικος, ο Ιωάννης Πρίγκος και ο Νικόλαος Ζάγορας εν έτει 1777 ανασυγκροτούν τη Σχολή (που εν τω μεταξύ είχε εγκαταλειφθεί) και την μετονομάζουν σε Ελληνομουσείο Ζαγοράς. Παράλληλα ανακατασκευάζουν το κτίριο πάνω στα θεμέλια του παλιού δίπλα στο κτίριο της Βιβλιοθήκης με την οποία επικοινωνούσε. Το Ελληνομουσείο παρείχε γνώση ανώτατης βαθμίδας (από πρωτοβάθμια εκπαίδευση μέχρι ακαδημαϊκό επιπέδο) διδάσκοντας Φιλοσοφία, Ιστορία, Αρχαία Ελληνικά, Γεωγραφία, Μαθηματικά και Φυσικές Επιστήμες, Θρησκευτικά και ξένες γλώσσες όπως τα Λατινικά και τα Γαλλικά. Για τον λόγο αυτό η Σχολή της Ζαγοράς υπήρξε πόλος έλξης για σπουδαίες προσωπικότητες της προεπαναστατικής Ελλάδας.

Ήδη από την ίδρυσή της, η Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς είχε εμπλουτιστεί με τα βιβλία του Ι. Πρίγκου (περίπου 1000 τόμοι), τα βιβλία του Πατριάρχη Καλλίνικου (κυρίως χειρόγραφα) και έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων που δώρισαν στη Βιβλιοθήκη επώνυμοι και ανώνυμοι Ζαγοριανοί της διασποράς κυρίως από την Κωνσταντινούπολη, τη Ρωσία και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Μεταξύ των δωρητών υπήρξαν οι Ευστάθιος Λαπάτης, Ρήγας Α. Ξάνθος, Κων/νος Καλαφάτης, Χατζής Ι. Πανταζής και ο Ιωάννης Δ. Τζομπάνικος που όχι μόνο προσέφεραν βιβλία από τη συλλογή τους αλλά αγόρασαν καινούρια για να την εμπλουτίσουν. Σπουδαία προσθήκη στη συλλογή της Βιβλιοθήκης ήταν τα βιβλία της Μονής Μεταμορφώσεως Σωτήρος Φλαμουρίου τα οποία ο Πατριάρχης Καλλίνικος τα αγόρασε και τα προσέφερε στη Βιβλιοθήκη. Οι δωρεές βιβλίων συνεχίστηκαν απρόσκοπτα καθ’όλη τη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα.

Η φήμη του Ελληνομουσείου και της Βιβλιοθήκης προσέλκυσε προσωπικότητες όπως ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος) ο οποίος επί σχολαρχίας Κων/νου Τριανταφυλλίδη έζησε στη Ζαγορά και φοίτησε στη Σχολή μελετώντας την πλούσια συλλογή από βιβλία Ιστορίας, γεωγραφικά συγγράματα και χάρτες. Οι γνώσεις αυτές αποτύπωνονται μετέπειτα στο έργο του ίδιου του Ρήγα. Από της Μηλίες Πηλίου κατάγονταν και οι επιφανείς κληρικοί και λόγιοι Άνθιμος Γαζής και Γρηγόριος Κωνσταντάς που υπήρξαν σπουδαστές της Σχολής και μετέπειτα συμμετείχαν ενεργά στην Επανάσταση του 1821, φέροντας τις ιδέες του Διαφωτισμού και την παρακαταθήκη του Ρήγα.

Η έναρξη του Αγώνα το 1821, έμελλε να διακόψει τη λειτουργία του Ελληνομουσείου και της Βιβλιοθήκης. Το κτίριο που στέγαζε τη Βιβλιοθήκη γκρεμίστηκε οριστικά το 1886, τα βιβλία (τα οποία πριν την παύση της λειτουργίας της αριθμούσαν περί τα 2.500 χιλιάδες) διασκορπίστηκαν και πολλά χάθηκαν μειώνοντας έτσι τον αριθμό των πολύτιμων τόμων της. Τα βιβλία της ήταν πλέον απρόσιτα στην επιστημονική έρευνα και στον απλό αναγνώστη. Ελάχιστοι έδειξαν ενδιαφέρον για τα βιβλία της όπως ο Θ. Αφεντούλης από τη Ζαγορά (καθηγητής Φαρμακολογείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) και ο Γάλλος περιηγητής Μεζιέρ (Mezieres). Παρ’ όλα αυτά πολλοί Ζαγοριανοί συνέχισαν να στέλνουν βιβλία τα οποία συγκεντρώνονταν και φυλάσσονταν στο κτίριο της Κοινότητας Ζαγοράς. Σήμερα και από το 1950 η Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς στεγάζεται σε κτίριο ιδιοκτησίας της Κοινότητας Ζαγοράς από κληροδότημα του Ζαγοριανού Κίμωνος Πανταζόπουλου.

Διοίκηση και χαρακτήρας. Η διοίκηση της Βιβλιοθήκης συγκροτείται από ένα πενταμελές Εφορευτικό Συμβούλιο με την προϊσταμένη του καθώς και προσωπικό δύο ατόμων. Σύμφωνα με το καταστατικό, η αποστολή της Βιβλιοθήκης αποσκοπεί στην προώθηση της έρευνας, την ενθάρρυνση της γνώσης και του πολιτισμού με γνώμονα τη διαφύλαξη του πολύτιμου υλικού της και την ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας. Είναι μια βιβλιοθήκη ανοιχτή στο κοινό με ένα πλούσιο υλικό προς δανεισμό, αίθουσα αναγνωστηρίου για ερευνητές και απλούς αναγνώστες και κέντρο πληροφόρησης, όπου υπάρχουν υπολογιστές με ελεύθερη χρήση για όλους τους επισκέπτες του χώρου. Επιπλέον, στο χώρο της βιβλιοθήκης ο επισκέπτης μπορεί να έρθει σε επαφή με εκθέματα μουσειακής αξίας από τον 16ο μέχρι και τον 19ο αιώνα που αφορούν την καθημερινή ζωή των κατοίκων της περιοχής (π.χ. εργαλεία επεξεργασίας του μεταξιού) καθώς και αντικείμενα που έχουν να κάνουν με την Επανάσταση του 1821 (π.χ. λάβαρα του Αγώνα). Από το 1955 η Βιβλιοθήκη υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων και χρηματοδοτείται από αυτό.

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Η συλλογή της Βιβλιοθήκης Ζαγοράς περιλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων (περί τα 25.000), παλαίτυπων, χειρόγραφων κωδίκων (149 στον αριθμό) και 4 χαρτών και χωρίζεται σε ανοιχτού τύπου (ελέυθερη για χρήση από το κοινό) και σε κλειστού τύπου (το κοινό έχει πρόσβαση κατόπιν συνεννόησης λόγω του ευαίσθητου χαρακτήρα των βιβλίων). Ένα μέρος της συλλογής περιλαμβάνει εκδόσεις της Βενετίας, Μιλάνου, Τεργέστης, Βιέννης, Χάγης, Άμστερνταμ, Λονδίνου, Παρισίων, Λειψίας και άλλων μεγάλων πνευματικών κέντρων της Ευρώπης. Όλες έχουν τυπωθεί και εκδοθεί σε τυπογραφεία επιφανών Ακαδημιών, Βασιλικών Κολεγίων, και ονομαστών τυπογράφων όπως του Άλδου Μανούτιου (Aldus Manutius), Εράσμου Σμιτ κ.ά., περιέχουν δε έργα κλασσικής ελληνικής γραμματείας, θρησκευτικά, ιστορικά και γεωγραφικά, όπως του φημισμένου Ολλανδού κοσμογράφου Αβραάμ Ορτέλλιου (Abraham Ortels). Πολλές από τις εκδόσεις στη Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς είναι «πρώτες δια του τύπου εκδόσεις συγγραμμάτων»

Οι τίτλοι των βιβλίων είναι ως επί το πλείστον ψηφιοποιημένοι ώστε οι αναγνώστες και οι ερευνητές να έχουν εύκολη πρόσβαση στην αναζήτηση των βιβλίων. Η ανοιχτού τύπου συλλογή χωρίζεται σε θεματικές ανάλογα με το περιεχόμενο όπως λογοτεχνία και ποίηση, ιστορία, γλώσσα και λαογραφία, τέχνες, θετικές επιστήμες, θρησκεία κ.ά. Η κλειστού τύπου συλλογή (περί τα 6.000 βιβλία) χωρίζεται ανάλογα με τον δωρητή μεταξύ των οποίων οι ιδρυτές της Βιβλιοθήκης Ι. Πρίγκος και Πατριάρχης Καλλίνικος, οι αδερφοί Κωνσταντινίδη, ο Δ. Αντωνόπουλος, ο Θ. Αφεντούλης και πολλοί άλλοι που προσέφεραν τις συλλογές τους από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.

Το παλαιότερο έντυπο βιβλίο της συλλογής είναι η Γραμματική του Θεόδωρου Γαζή τυπωμένη το 1495 στο τυπογραφείο του ουμανιστή τυπογράφου Άλδου Μανούτιου στη Βενετία. Από τα χειρόγραφα το πιο παλιό είναι ένα επί περγαμηνής Τετραυάγγελο του 10ου αιώνα με αξιόλογα υπομνήματα και όμορφα επίτιτλα και εικόνες των Ευαγγελιστών. Άξια αναφοράς βιβλία λόγω παλαιότητας είναι ενδεικτικά οι Λόγοι του Δημοσθένη τυπωμένοι στη Βενετία το 1504, η Ερμηνεία εις τα Τέσσερα Ευαγγέλια του Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας στη Ρώμη το 1542, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στη Βασιλεία το 1551, το Lexicon Graecolatinum στο Άμστερνταμ το 1566 και η Ελλάδος Περιήγησις του Παυσανία το 1613 στο Αννόβερο.

Η Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς χρησιμοποιεί το σύστημα διαχείρησης υλικού βιβλιοθηκών ανοιχτού κώδικα KOHA που χρησιμοποιείται διεθνώς από δημόσιες βιβλιοθήκες. Όσον αφορά την κύρια συλλογή της, εφραμόζεται η μέθοδος ταξινόμησης DEWEY (Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Ντιούι) που από το 1876 έχει επικρατήσει σε βιβλιοθήκες ανά τον κόσμο. Στην κλειστή συλλογή της η Βιβλιοθήκη χρησιμοποιεί μια εξατομικευμένη μέθοδο ταξινόμησης υλικού. Επιπλέον στο Ψηφιακό Αποθετήριο ο αναγνώστης μπορεί να βρει πάνω από 1.400 τίτλους βιβλίων προς ανάγνωση σε ψηφιακή μορφή.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη Ζαγοράς

Αντωνόπουλος Ε. Δημ., Εν Ζαγορά Πηλίου η Ανωτέρα Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων και η πρώτη Ελληνική Βιβλιοθήκη Θεσσαλίας, Αθήνα 1975.

Βεκιαρέλλης Αρ., «Η Βιβλιοθήκη Ζαγοράς (Πηλίου)», Φιλότεχνος, τεύχος 1, σ. 31–32, Αθήνα 1926.

Δηλιγιάννης Γ., Η Βιβλιοθήκη Ζαγοράς, Αλεξάνδρεια 1926.

Θωμάς Γ., «Η Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζαγοράς», Ηώς τεύχος 2, σ. 52-53, σ. 73–75, Αθήνα 1964.

Κωνσταντινίδης Απ. Γ., Η Βιβλιοθήκη Ζαγοράς, Αθήνα 1966.

Κωνσταντινίδης Απ. Γ., Τα Σχολεία της Ζαγοράς Πηλίου και σημασία της Βιβλιοθήκης αυτής, Αθήνα 1967.

Νικαρούσης Α., Ο Ρήγας και η Σχολή της Ζαγοράς, Αθήνα 1929.

Σίτας Αν., «Η Βιβλιοθήκη Ελληνομουσείου Ζαγοράς», Η Βιβλιοθήκη του Σχολείου, τεύχος 1, σ. 23–25, Αθήνα 2001.