Από τα μέσα του 14ου αιώνα συντελείται με όλο και μεγαλύτερη ένταση μια ουμανιστική επανάσταση στην Ιταλία και τη Δυτική Ευρώπη με τη μελέτη των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, δημιουργώντας έτσι μια ''πολιτεία γραμμάτων'' (respublica litteraria). Στο κίνημα αυτό ηγούνταν οι ποιητές και ουμανιστές Πετράρχης (1304–1374) και Βοκκάκιος (1314–1375), ενώ λίγο αργότερα (1396) η απόφαση της Φλωρεντινής Πολιτείας να προσκαλέσειτον βυζαντινό λόγιο Μανουήλ Χρυσολωρά (1350–1414) συνέβαλε στην καθιέρωση των ελληνικών σπουδών στην Ιταλία. Ενενήντα χρόνια αργότερα, με τον θάνατο του πρώτ ου πολίτη της Φλωρεντίας του Λαυρέντιου των Μεδίκων (1449–1492), ολοκληρώνεται μια άκρως δημιουργική περίοδος κατά την οποία η Κρήτη έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στη διάδοση του ελληνικού λόγου, από τη βυζαντινή Ανατολή στη Λατινική Δύση, και τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στις βα  σιλικές αυλές και στον απλό κόσμο.

Παράλληλα, την ίδια ακριβώς εποχή, που ο πάπας Νικόλαος Ε´ έκανε άνοιγμα στον ελληνικό κόσμο με τις συστηματικές λατινικές μεταφράσεις που εμπιστεύτηκε σε επιφανή μέλη της Curia, ο Γουτεμβέργιος ολοκλήρωνε με τους συνεργάτες του τα πειράματα για την εκτύπωση με κινητά μεταλλικά στοιχεία: την τυπογραφία. Σύμβολο αυτής της εφεύρεσης αποτελεί η «Βίβλος των 42 γραμμών», που τυπώθηκε στη Μαγεντία το διάστημα 1453–1455. Από τη Μαγεντία και στη συνέχεια από το Στρασβούργο, η νέα αυτή τέχνη διαδόθηκε ραγδαία σε όλη την Ευρώπη και κυρίως στην Ιταλία και τη Γαλλία. Τα προϊόντα της, αρχέτυπα, τετρασέλιδα και μονόφυλλα, άλλαξαν ριζικά το εκδοτικό τοπίο και έδωσαν τη δυνατότητα στον καθένα να συμμετέχει ποικιλότροπα στην πολιτική και πνευματική, ακόμα και στη θρησκευτική ζωή του τόπου του, αλλά και διεθνικά.  

Βιογραφικά στοιχεία του Άλδου Μανούτιου. Ο Άλδος Μανούτιος γεννήθηκε στη Ρώμη γύρω στο 1450 όπου διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα σε μια πόλη όπου είχαν ήδη μπει οι βάσεις για την καλλιέργεια της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας από τον κύκλο των ουμανιστών της Ιταλίας, με την αρωγή του καρδινάλιου Βησσαρίωνα (1403–1472) και του πάπα Νικόλαου Ε΄ (1447–1455). Ο Άλδος είχε την τύχη να μαθητεύσει δίπλα σε αξιόλογους δασκάλους όπως οι παιδαγωγοί Γκάσπαρο ντα Βερόνα και Ντομίτσιο Καλντερίνι. Στη Φερράρα σπούδασε Ελληνικά (γύρω στα τέλη του 1470), σε μια πόλη που φημιζόταν για τη μακραίωνη παράδοση στα ελληνικά γράμματα κάτω από τη σκιά του κλασικιστή και ουμανιστή Γκουαρίνο ντα Βερόνα και του λόγιου Θεόδωρου Γαζή. Εκεί ο Άλδος γνωρίστηκε με τον μετέπειτα συνεργάτη του και εκπρόσωπο της ουμανιστικής ιδέας Νικκολό Λεονιτσένο και τον Τζοβάννι Πίκο ντέλλα Μιράντολα ο οποίος τον έφερε σε επαφή με τους ηγεμόνες του Κάρπι που τον στήριξαν σε όλη την διάρκεια της καριέρας του.

Γύρω στο 1490, σε ηλικία σαράντα ετών, ο Μανούτιος ασκούσε το επάγγελμα του παιδαγωγού-διδασκάλου. Εκείνη την περίοδο και για άγνωστους λόγους εγκατέλειψε τη διδασκαλία και στράφηκε στην τυπογραφία. Οι λόγοι πιθανότατα βρίσκονται στο πάθος του για τη γραμματική τέχνη και τη σωστή εκφορά της ελληνικής και λατινικής γλώσσας, κάτι που θα έπρεπε να περάσει στην εκπαίδευση μέσα από εγχειρίδια για δασκάλους. Σύμφωνα με τις ουμανιστικές αξίες, τα κατάλληλα εργαλεία στην εκπαίδευση θα διαμόρφωναν ανθρώπους με αρετές και αξίες έτοιμους να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο. Η τυπογραφία αποτελούσε αυτό το νέο εργαλείο για να διαδοθούν τα ανθρωπιστικά ιδεώδη των ουμανιστών μέσα από την έκδοση των μνημείων της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας. Ο Άλδος για τον προγραμματισμό των εκδόσεών του είχε ως οδηγό την διδακτέα ύλη των βυζαντινών σχολών της παλαιολόγειας περιόδου που περιλάμβανε δύο σκέλη: από τη μια την εμπέδωση της γραμματικής τέχνης και από την άλλη τη φιλολογική ανάλυση λογοτεχνικών κυρίως έργων της ελληνικής και λατινικής γραμματείας.

Τα πρώτα βήματα στην τυπογραφία. Ο λόγος για τον οποίο ο Μανούτιος επέλεξε τη Βενετία για να εγκαταστήσει το τυπογραφικό του εργαστήρι πιθανόν να ήταν εμπορικός, σε σχέση με τα άλλα κέντρα ελληνικών και λατινικών γραμμάτων (Φλωρεντία, Μιλάνο, Ρώμη) στα οποία είχαν δράσει κορυφαίες προσωπικότητες όπως ο Μανουήλ Χρυσολωράς και ο Ιανός Λάσκαρις. Η Βενετία αποτελούσε ένα πολυσύχναστο κέντρο των Ελλήνων της διασποράς και κυριότερο κόμβο για την επικοινωνία με τον ελληνικό χώρο και κυρίως με την Κρήτη, που περνούσε μια περίοδο άνθησης στα γράμματα και στις τέχνες. Έτσι εξηγούνται και οι στενές επαφές που κράτησε με τους Κρήτες λόγιους και με τα κωδικογραφικά τους εργαστήρια που ως κύριο σκοπό είχαν τη διάθεση των προϊόντων του τυπογραφείου του και τη διάδοση της γνώσης. Παρόλο που η Φλωρεντία αποτελούσε το κυρίαρχο κέντρο για τη διάδοση της ουμανιστικής ιδέας καθ’ όλο τον 15ο αιώνα, η έκδοση των ελληνικών και λατινικών συγγραμμάτων προοριζόταν για την πανεπιστημιακή κοινότητα και όχι για το ευρύ κοινό. Τα τυπογραφικά κέντρα της Βενετίας ανέλαβαν να καλύψουν αυτό το κενό μεταξύ των λογίων και του φιλόβιβλου κοινού.

Στα πρώτα τυπογραφικά βήματα του ο Άλδος συνεργάστηκε με τον ελληνιστή Αρσένιο Αποστόλη από την Κρήτη, που τότε ζούσε στη Βενετία, μαζί με τον οποίο επιχείρησαν το πρώτο τυπογραφικό εγχείρημα του εργαστηρίου, την Γαλεομυομαχία του Θεόδωρου Πρόδρομου (12ος αι.), την οποία επιμελήθηκε ο Αρσένιος. Παράλληλα, ο φιλόλογος και εκδότης Μάρκος Μουσούρος (1470–1517) με την τεράστια συλλογή του σε χειρόγραφα και έντυπα συνέβαλε τα μέγιστα στα πρώτα βήματα του Μανούτιου. Μαζί με την αμέριστη συμπαράσταση του, πλέον ενημερωμένου για το σύνολο των σωζόμενων κωδίκων με έργα της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας, Ιανού Λάσκαρη, το κύρος του Μουσούρου ώθησε πολλούς να συνδράμουν υλικά και πνευματικά στο τυπογραφικό εγχείρημα του Άλδου. Στη Βενετία έως τα τέλη του 15ου αιώνα είχαν λειτουργήσει περίπου 140 τυπογραφικά εργαστήρια, πολλά από αυτά περιστασιακά και άλλα για μικρό χρονικό διάστημα, γεγονός που καθιστούσε αρκετά ανταγωνιστική την καριέρα του Άλδου ανάμεσα στους υπόλοιπους τυπογράφους της Ιταλίας.

Όταν ο Μανούτιος αποφάσισε να υλοποιήσει το όραμά του για τη διάδοση της ελληνικής σκέψης μέσω της τυπογραφίας ήρθε αντιμέτωπος με τρία βασικά ζητήματα: να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους, να βρει τους κατάλληλους συνεργάτες και να ξεπεράσει τα τεχνικά προβλήματα της χάραξης ελληνικών τυπογραφικών χαρακτήρων. Φαίνεται πως στην αρχή υπήρχαν περιορισμένοι οικονομικοί πόροι που ανάγκασαν τον Άλδο να παροτρύνει τους αναγνώστες του να συμπαρασταθούν στο τυπογραφικό του τόλμημα. Στην έκκλησή του αυτή ανταποκρίθηκαν ανάμεσα σε άλλους σημαίνοντα πρόσωπα της Ιταλίας όπως ο γιος του Δόγη της Βενετίας Πιερφραντσέσκο Μπαρμπαρίγκο, ο πρίγκηπας του Κάρπι Αλμπέρτο Πίο (που του παρείχε οικονομική ενίσχυση για την έκδοση του Αριστοτέλη) και φυσικά ο Αρσένιος Αποστόλης και ο Μάρκος Μουσούρος. Κι ενώ με τον Αρσένιο επήλθε ρήξη λόγω ανταγωνιστικής διάθεσης απέναντι στον Άλδο, ο Μουσούρος αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά τόσο στην αναζήτηση των κατάλληλων κωδίκων όσο και στον φιλολογικό έλεγχο των εκδόσεων.

Νεακαδημίας Νόμος. Η ομαλή λειτουργία του τυπογραφείου του Άλδου απαιτούσε γρήγορες και αποτελεσματικές λύσεις των φιλολογικών προβλημάτων που προέκυπταν, αλλά και έναν συντονισμό των στοιχειοθετών, διορθωτών και τεχνικών που χειρίζονταν τις πρέσες. Γι’ αυτόν τον λόγο συγκροτήθηκε μια επιτροπή λογίων που εργάζονταν κοντά του καθιστώντας το τυπογραφείο του υποδειγματικό όσον αφορά τη λειτουργία του. Οι ίδιοι άλλωστε έδωσαν στο εργαστήρι την προσωνυμία Νεακαδημία προσδίδοντας έτσι ακαδημαϊκό κύρος στον τρόπο λειτουργίας του. Ο Νεακαδημίας Νόμος όριζε ότι πέρα από τα εφτά ιδρυτικά μέλη της Νεακαδημίας, ήταν ευπρόσδεκτος ο καθένας αρκεί να μιλούσε ελληνικά. Το μοναδικό διασωθέν αντίτυπο του Νόμου φυλάσσεται σήμερα στη Βατικανή Βιβλιοθήκη (Biblioteca Apostolica Vaticana-Stamp.Barb.AAA.IV.13 Risguardia ant.) και είναι επικολλημένο στο πίσω μέρος του καπακιού της στάχωσης ενός τόμου που περιέχει το Μέγα Ετυμολογικόν, Βενετία, Νικόλαος Βλαστός και Ζαχαρίας Καλλιέργης, 1499 και τη Θεραπευτική του Γαληνού, Βενετία, Νικόλαος Βλαστός, 1500. Γύρω από τον Μανούτιο και το εργαστήρι του άρχισε να προσελκύεται πλήθος στοχαστών που θεωρούσαν το εκδοτικό του κέντρο μια ξεχωριστή εμπειρία όσον αφορά την τυπογραφική τέχνη, τη φιλολογική επιμέλεια των κλασικών κειμένων και τους εκδοτικούς μηχανισμούς για την κυκλοφορία αξιόπιστων αντιτύπων από έργα της κλασικής γραμματείας. Σύμφωνα με τις έρευνες, υπήρχαν τουλάχιστον τριάντα τακτικά μέλη στη Νεκαδημία με πολλούς λόγιους να κηρύσσονται επίτιμα μέλη για να παρακολουθούν τις συνεδριάσεις. Ο Άλδος σκόπευε να καταστήσει την Ακαδημία του έναν πνευματικό θεσμό στην Ιταλία και τη Βόρεια Ευρώπη και γι’ αυτόν τον λόγο απευθύνθηκε στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Α΄ για να επικυρώσει με αυτοκρατορική βούλα τη λειτουργία της. Ωστόσο δεν συνέβη κάτι τέτοιο, με την Νεκαδημία να διαλύεται μετά τον θάνατο του Μανούτιου.

Οι επεκτατικές τάσεις της Βενετίας εναντίον άλλων ιταλικών πόλεων δημιούργησε πανευρωπαϊκούς συνασπισμούς εναντίον της, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί μια κατάσταση πολέμου και γενικής αναταραχής στην πόλη. Ο Μανούτιος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον οίκο του και να καταφύγει στη Φερράρα το 1509. Η προσπάθειά του να μεταφέρει τον εκδοτικό του οίκο και την Ακαδημία στη Βιέννη απέτυχε και ο ίδιος δεν επέστρεψε στη Βενετία παρά το 1512. Την ίδια χρονιά και ύστερα από πίεση διαφόρων λογίων, και κυρίως του Μουσούρου, ο Μανούτιος επαναλειτούργησε τον οίκο του μέσα σε ένα γενικό κλίμα θετικής ανταπόκρισης από τους πολίτες της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Ο Μουσούρος με πρωτοφανή ζήλο και ενεργητικότητα εργάστηκε μαζί με τον Άλδο για την έκδοση χρονοβόρων εκδόσεων όπως τα έργα του Αλέξανδρου Αφροδισιέα (1513), του Πλάτωνα (1513), του Ησύχιου (1514), του Αθήναιου (1514) και το Ελλάδος Περιήγησις του Παυσανία που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του Μανούτιου.

Η αισθητική παράδοση του ελληνικού βιβλίου. Η αισθητική εικόνα των εκδόσεων του Άλδου ακολουθεί την τυπογραφική παράδοση των ελληνικών βιβλίων από τις αρχές του 1470 και μετά. Τα έντυπα ελληνικά βιβλία δεν κοσμούνται από πρωτογράμματα και επίτιτλα στο πλαίσιο της άποψης ότι τα ελληνικά αρχέτυπα θα πρέπει να διακρίνονται για τη λιτότητά τους όπως ακριβώς και τα αρχαία κείμενα. Την ίδια αντίληψη συμμεριζόταν και ο Ιανός Λάσκαρις τόσο στην Παλατινή Ανθολογία (1494), τις Τραγωδίες του Ευριπίδη, τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου αλλά και σε όλες τις εκδόσεις του στο τυπογραφείο του Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης.

Οι τυπογραφικοί χαρακτήρες του Μανούτιου. Όσον αφορά τους τυπογραφικούς χαρακτήρες που επέλεξε ο Άλδος οι έρευνες συγκλίνουν ότι η πρώτη τουλάχιστον αλδινή οικογένεια χαρακτήρων (τα έργα του Μουσαίου το 1494 και η Γαλεομυομαχία του Θεόδωρου Πρόδρομου που εξέδωσε ο Αρσένιος Αποστόλης το 1495) κόπηκε με πρότυπο τη γραφή του κωδικογράφου Ιμανουήλ Ρουσσωτά –που εργαζόταν στη Βενετία– από τον πασίγνωστο τεχνίτη Φραντσέσκο Γκρίφο ντα Μπολόνια. Ακολούθησαν τέσσερις ακόμα οικογένειες χαρακτήρων, με τη δεύτερη να είναι μια επανακοπή της πρώτης, την τρίτη να ακολουθεί το πρότυπο γραφής του Μουσούρου (για την εκτύπωση των Σχολίων του Νίκανδρου στα Αλεξιφάρμακα το 1499) και την τέταρτη οικογένεια στοιχείων να βασίζεται στη γραφή του ίδιου του Άλδου (πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1502 στο editio princeps των Τραγωδιών του Σοφοκλή).

Ο Άλδος άρχισε να κοσμεί τις εκδόσεις του με τυπογραφικά σήματα επτά περίπου χρόνια μετά την έκδοση των πρώτων βιβλίων του, δηλαδή το 1501. Το τυπογραφικό σήμα του Μανούτιου είναι μια σύνθεση με μια άγκυρα και ένα δελφίνι που συμβολίζουν τη σταθερότητα και τη δραστηριότητα αντίστοιχα και εμφανίζεται για πρώτη φορά στον δεύτερο τόμο της λατινικής έκδοσης Poetae Christiani Veteres (1501) και για πρώτη φορά σε ελληνικό βιβλίο στις Τραγωδίες του Σοφοκλή. Έκτοτε χαρακτηρίζει όλες τις εκδόσεις του Μανούτιου σε διάφορες παραλλαγές. Τα πρωτογράμματα ήταν αρχαιοπρεπώς σχεδιασμένα με μια απλή απεικόνιση του αρχικού γράμματος γύρω από την οποία περιπλέκονται φυτικές συνθέσεις, ανθέμια και ρόδακες. Τα επίτιτλα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα σύνθετα και τα γραμμικά, με τα μεν πρώτα να αποτελούνται από φυτικές συνθέσεις γύρω από ένα κεντρικό μοτίβο και τα δεύτερα να είναι κόπιες από την παρασελίδια ξυλογραφία του Somma de Aritmetica geometrica που είχε κυκλοφορήσει το 1494 από τον τυπογραφικό οίκο του Paganino Paganini.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της τυπογραφικής του δραστηριότητας, ο Άλδος Μανούτιος εξέδωσε 136 τίτλους έργων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων καθώς και ουμανιστών από το 1494 μέχρι και το 1515. Οι ελληνικές εκδόσεις αριθμούν τις 64, όμως ο Άλδος εξέδωσε και ελληνικά έργα σε λατινική μετάφραση όπως τα σχόλια του Αβερόη στον Αριστοτέλη (In analytica priori Aristotelis), την Εκάβη και την Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη σε λατινική απόδοση του Έρασμου κ.ά. Κατά την εποχή της αρχετυπίας (πριν το 1501) o Άλδος εξέδωσε 41 αρχέτυπους τίτλους, ελληνικούς και λατινικούς, οι οποίοι απαίτησαν πολύ φιλολογικό μόχθο και χρόνο. Ενδεικτικά αναφέρονται το αριστοτελικό corpus, οι Κωμωδίες του Αριστοφάνη, το Περί Φύσεως του Λουκρήτιου και άλλες εκδόσεις που αφορούν εκδοτικά δοκίμια λογίων που συνδέονταν μαζί του φιλικά και τον προμήθευαν με πολύτιμα χειρόγραφα προς έκδοση, όπως ο γιατρός και ουμανιστής Νικκολό Λεονιτσένο και το δοκίμιό του Da epidemia (1497). Στην εποχή της αρχετυπίας ανήκει επίσης το μνημειώδες εκδοτικό επίτευγμα του Άλδου, το Hypnetoromachia του Πολύφιλου του Φραντσέσκο Κολόννα που κυκλοφόρησε το 1499. Από τις αρχές του 16ου αιώνα ωστόσο, άλλαξαν πολλά στο αλδινό εργαστήρι με σκοπό την απεξάρτηση από τους χορηγούς και τη μείωση του κόστους με μικρόσχημες ελληνικές και λατινικές εκδόσεις χωρίς επίτιτλα, πρωτογράμματα και λοιπά διακοσμητικά στολίδια. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι μικρόσχημες εκδόσεις να γίνουν προσιτές στις πανεπιστημιακές σχολές της Πάντοβας, της Φερράρας και αλλού και να μην προορίζονται αποκλειστικά για πλούσιους συλλέκτες και ηγεμόνες της Ευρώπης. Από τις αρχές του 16ου αιώνα μέχρι τον θάνατό του ο Μανούτιος κυκλοφόρησε 91 αυτοτελείς και σύμμεικτους τόμους με έργα της αρχαίας ελληνικής, χριστιανικής και λατινικής γραμματείας.

Το 1515, ο Άλδος Μανούτιος αποβιώνει και ο πνευματικός κόσμος της Δύσης χάνει τον κυριότερο και αξιολογότερο εκπρόσωπο της διάδοσης της ελληνικής και λατινικής σκέψης μέσω της τυπογραφίας. Ο ίδιος ο Έρασμος είχε αποκαλέσει το εργαστήρι του Άλδου «σπίτι θησαυρό» λόγω της τεράστιας συλλογής της βιβλιοθήκης του σε χειρόγραφα, κώδικες και εκδόσεις. Το 1515 ο Μουσούρος, εκπληρώνοντας την επιθυμία του Άλδου, κυκλοφόρησε την Ελληνική Γραμματική που ο τελευταίος είχε συντάξει ως φόρο τιμή προς τον Άλδο για τα χρόνια της κοινής πορείας, φιλίας και συνεργασίας τους. Το τυπογραφείο του Άλδου συνέχισε τη λειτουργία του υπό την καθοδήγηση του συνέταιρου και πεθερού του Αντρέα Τορρεζάνο με διαφορετικό ωστόσο προσανατολισμό μιας και τον αφορούσε κυρίως η εμπορική επιτυχία. Ο κόσμος της τυπογραφίας άλλαξε για πάντα και εξελίχθηκε με γοργά βήματα χάρη στη συμβολή του Άλδου και των συνεργατών του, δίνοντας παράλληλα ώθηση στη διάδοση της ελληνικής και λατινικής γραμματείας στο εξειδικευμένο κοινό αλλά και στους απλούς αναγνώστες της Ευρώπης.

Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. V, Αθήνα, Κότινος, 2005, σ. 157–161.

Κ.Σπ. Στάικος, Οι Ελληνικές Εκδόσεις του Άλδου και οι Έλληνες Συνεργάτες τους (π. 1494–1515), Αθήνα, Άτων, 2015.