Τα Μετέωρα, η «Θηβαΐδα» των Σταγών, αποτελούν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μετά το Άγιον Όρος μοναστικό συγκρότημα του ελλαδικού χώρου. Τα πρώτα ίχνη της ιστορίας τους καλύπτονται με την αχλύ των θρύλων και των παραδόσεων. Φαίνεται πως από τον ΙΑ΄ ήδη αιώνα οι πρώτοι ερημίτες, αψηφώντας με την αλύγιστη θέλησή τους τ’ αγριοκαίρια και τις καταιγίδες, σκαρφάλωσαν σαν τ’ αγριοπούλια τ’ ουρανού και κούρνιασαν στα κοιλώματα των ανεμόδαρτων βράχων, αναζητώντας εκεί την ψυχική τους πληρότητα και λύτρωση. Το Μεγάλο Μετέωρο, η Μονή της Μεταμορφώσεως, είναι το μεγαλύτερο και παλαιότερο οργανωμένο μοναστήρι, που σχηματίστηκε τον 14ο αιώνα στις κορυφές αυτής της συστάδας των απότομων και πανύψηλων βράχων.
Τα χειρόγραφα της Μονής, βιβλιοθήκες και αρχεία. Η βιβλιοθήκη της Μονής Μεταμορφώσεως είναι από τις πλουσιότερες και αξιολογότερες μοναστηριακές βιβλιοθήκες. Παρά τις ποικίλες περιπέτειες έξι αιώνων και τις αντίξοες, πολλές φορές, ιστορικές συγκυρίες, οι μετεωρίτες καλόγεροι διαφύλαξαν με ευλάβεια και θρησκευτικό δέος και διέσωσαν μέχρι σήμερα τους ανεκτίμητους θησαυρούς του μοναστηριού τους, χειρόγραφους κώδικες, έγγραφα βυζαντινά και μεταβυζαντινά, σπάνια έντυπα κ.ά.
Από τα 1.200 χειρόγραφα των μετεωρικών μονών τα 640 ανήκουν σήμερα στη Μονή Μεταμορφώσεως. Απ’ αυτά τα 86 είναι περγαμηνά (69 κώδικες και 17 ειλητά). Χρονολογικά καλύπτουν δέκα περίπου αιώνες πνευματικής παραγωγής (Θ΄ - ΙΘ΄ αι.). Το περιεχόμενό τους είναι ποικίλο: Κατά βάση, λειτουργικά βιβλία και θεολογικά κείμενα, αλλά και αρχαίοι συγγραφείς, χρονογραφίες, καθώς και πολλά ενδιαφέροντα κείμενα της δημώδους γραμματείας σε πεζό ή έμμετρο λόγο.
Όμως οι κώδικες, εκτός από τη σπουδαιότητά τους για τα κείμενα που παραδίδουν, έχουν και ξεχωριστή παλαιογραφική σημασία, αφού μπορεί κανείς να παρακολουθήσει σ’ αυτούς και να μελετήσει συστηματικά την εξέλιξη και τα διάφορα είδη της γραφής μέσα στους αιώνες. Κατά το ΙΣΤ΄ και το ΙΖ΄ αιώνα φαίνεται πως λειτούργησε στη Μονή Μεταμορφώσεως συστηματικό βιβλιογραφικό εργαστήριο με έμπειρους καλλιγράφους και γραφείς κωδίκων. Στα χειρόγραφα της μονής απαντούν συνολικά 130 περίπου ονόματα κωδικογράφων.
Το παλαιότερο από τα χειρόγραφα ανήκει στον Θ΄ αιώνα. Πρόκειται για το περίφημο υπ’ αριθ. 591 κώδικα (Ιω. Χρυσοστόμου ερμηνευτικές ομιλίες στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο), που γράφτηκε το έτος 861/2 στη Μονή της Αγίας Άννας της Βιθυνίας, σε μεγαλογράμματη και σε μικρογράμματη γραφή, από τον μοναχό Ευστάθιο. Είναι ο αρχαιότερος γενικά μετεωρικός κώδικας, αλλά ίσως και ο παλαιότερος χρονολογημένος κώδικας που βρίσκεται σήμερα στον ελλαδικό χώρο.
Ιδιαίτερα πρέπει να τονισθεί το γεγονός ότι πολλοί κώδικες αποτελούν αξιολογότατα κειμήλια τέχνης και δείγματα υψηλής καλλιτεχνικής φαντασίας και ευαισθησίας. Είναι πλούσια και περίτεχνα διακοσμημένοι με εντυπωσιακές μικρογραφίες (ευαγγελιστών, διαφόρων αγίων κ.ά.), πολύχρωμα και πολυποίκιλα επίτιτλα, καλαίσθητα πρωτογράμματα και άλλα διακοσμητικά μοτίβα, όπου η επινοητικότητα του καλλιτέχνη συναγωνίζεται με την επιδεξιότητα και την αριστοτελική εκτέλεση (ΙΑ΄-ΙΖ΄ αι.).
Πολύτιμες, τέλος, για την τοπική αλλά και τη γενικότερη ιστορία, είναι οι διάφορες ενθυμήσεις, απλοϊκών και ολιγογράμματων τις περισσότερες φορές μοναχών, που βρίσκονται εγκατεσπαρμένες στα κιτρινισμένα από το χρόνο και τη χρήση φύλλα των κωδίκων αυτών.
Πλούσιο και ενδιαφέρον είναι και το αρχείο των εγγράφων της μονής, βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεότερων. Χρυσόβουλα (Ανδρονίκου Γ΄ Παλαιολόγου του έτους 1336, Συμεών Ούρεση Παλαιολόγου των ετών 1359 και 1336, κ.ά.), προστάγματα (Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγου του έτους 1372), πατριαρχικά σιγίλλια και άλλα εκκλησιαστικά έγγραφα, που φυλάσσονται εκεί, αποτελούν σπουδαία κειμήλια και πολύτιμα ιστορικά ντοκουμέντα.
Πολλά και σπάνια είναι και τα παλαιότυπα της μονής (450 περίπου τόμοι ΙΕ΄-ΙΘ΄αι.). Αρκετά από αυτά είναι δυσεύρετες εκδόσεις Βενετίας (ΙΕ΄/ΙΣΤ΄αι.) του περίφημου λόγιου ουμανιστή Άλδου Μανούτιου (editiones aldinae Αγίας Γραφής, κλασικών Ελλήνων συγγραφέων, κ.ά.).
Χατζηδάκης, Μ., Σοφιανός, Δ.Ζ., Το μεγάλο μετέωρο: Ιστορία και Τέχνη, Αθήνα, Interamerican 1990, σ. 127.