Η κατεξοχήν ουμανιστική φιλοσοφία ως προς την προσφορά στα κοινά, στο μέτρο του δυνατού βέβαια και της ιδιαίτερης φύσης του κάθε ατόμου, είχε αποτυπωθεί στη συνείδηση όσων υπηρέτησαν την ανθρωπιστική ιδέα κατά την Αναγέννηση και ιδίως όσων καταπιάστηκαν με τη συγκρότηση σημαντικών συλλογών βιβλίων και καλλιέργησαν τη φιλοβιβλία γενικότερα. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η χειρονομία του Τόμας Μπόντλει, μιας προσωπικότητας που σηματοδοτεί την αφετηρία του χρονικού της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της Οξφόρδης, της Βοδληιανής.

Τόμας Κόμπαμ. Ο αρχικός πυρήνας της Βοδληιανής Βιβλιοθήκης αποτελείται από μια συλλογή βιβλίων που υποστήριζαν τις σπουδές ενός μικρού αριθμού σχολείων τα οποία λειτουργούσαν γύρω από την Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας (St. Mary Church) στην Οξφόρδη. Με βάση τα βιβλία αυτά ο Τόμας Κόμπαμ, επίσκοπος του Ουόρστερ, σχεδίασε να χτίσει το 1320 μια νέα αίθουσα πάνω από το λεγόμενο Congregation House, προκειμένου να στεγάσει τα βιβλία του Κολεγίου, σκοπεύοντας μάλιστα να αναλάβει και τα έξοδα του εξοπλισμού της. Ο θάνατός του όμως το 1327, όχι μόνο δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση του σχεδίου του, αλλά επίσης η αλόγιστη διαχείριση των περιουσιακών του στοιχείων είχε ως αποτέλεσμα να μείνει το κτίσμα ημιτελές και επιπλέον, οι δανειστές του επιχείρησαν την κατάσχεση των χειρογράφων της συλλογής του, τα οποία είχε κληροδοτήσει στο Πανεπιστήμιο. Η διαμάχη με τις πανεπιστημιακές αρχές κράτησε περίπου δέκα χρόνια, έως το 1337, οπότε άρχισαν οι διαδικασίες για την αποπεράτωση της βιβλιοθήκης που είχε οραματιστεί ο Κόμπαμ, για να ολοκληρωθεί τελικά τριάντα χρόνια αργότερα, το 1376, ενώ ο εξοπλισμός της –τα έδρανα κυρίως– παραδόθηκαν το 1410 (Rogers, Bodleian, 9). Με την αποπεράτωση των οικοδομικών εργασιών το Πανεπιστήμιο συνέταξε έναν κανονισμό, σύμφωνα με τον οποίο οι κώδικες του Κόμπαμ θα αλυσοδένονταν σε έδρανα και η είσοδος στη βιβλιοθήκη θα ήταν ελεύθερη στους σπουδαστές και τους ανθρώπους των γραμμάτων γενικότερα, με καθορισμένο ωράριο. Λήφθηκε μάλιστα η απόφαση από τις αρχές να πωληθούν ορισμένα μεγάλης αξίας χειρόγραφα της συλλογής του Κόμπαμ, ώστε να εξασφαλιστούν χρήματα για την πρόσληψη ενός φύλακα.

Χάμφρεϊ, δούκας του Γκλόστερ. Η μικρή αυτή συλλογή βιβλίων, στην οποία αναφερθήκαμε, θα αποκτήσει άλλη βαρύτητα και ουμανιστική διάσταση χάρη σε έναν πάτρωνα των γραμμάτων, εμποτισμένο με τα ουμανιστικά ιδεώδη, τον Χάμφρεϊ, δούκα του Γκλόστερ (Gibson, Statuta, 259–262, 499 κ.ε.). Ο Χάμφρεϊ, γεννημένος το 1390, ήταν ο μικρότερος γιος του βασιλιά Ερρίκου Δ΄ και ο τίτλος του δούκα του απονεμήθηκε το 1414 από τον αδελφό του. Δεν γνωρίζουμε πού ακριβώς σπούδασε, ούτε δίπλα σε ποιον δάσκαλο μυήθηκε στην κλασική αρχαιότητα, στην ουμανιστική παιδεία και στο πάθος που τον χαρακτηρίζει για τα βιβλία. Έμεινε γνωστός ως «Καλός Δούκας Χάμφρεϊ» (Good Duke Humphrey) χάρη στις γενναιόδωρες προσφορές του σε ποιητές και ανθρώπους των γραμμάτων γενικότερα. Ενίσχυσε οικονομικά τη λεγόμενη «Θεολογική Σχολή» (Σχολή Ντιβίνιτυ/Divinity School) και η δωρεά της προσωπικής του βιβλιοθήκης στο Κολέγιο της Οξφόρδης (281 τουλάχιστον κώδικες) άλλαξε ριζικά την εικόνα της μικρής έως τότε πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης.

Η πολύτιμη αυτή συλλογή του δούκα δεν διασώθηκε· διαθέτουμε ωστόσο πληροφορίες για το περιεχόμενό της, όπως και για τη συμβολή του Πιερ Κάντιντο Ντετσέμπριο στον πολλαπλασιασμό της, καθώς αντέγραψε κώδικες για λογαριασμό του και του υπέδειξε τρόπους για την απόκτηση χειρογράφων (Borsa, Decembrio). Έτσι, άρχισε να χτίζεται μια βιβλιοθήκη με καθαρά ουμανιστικό προσανατολισμό, χωρίς κανένα προηγούμενο στον αγγλικό χώρο, με συγγράμματα όπως έργα του Πλούταρχου, οι Επιστολές του Πλίνιου του Νεότερου, έργα του Δάντη και του Πετράρχη, αλλά και του Βοκκάκιου και πολλών άλλων. Την Πολιτεία του Πλάτωνα την αντέγραψε ο Ντετσέμπριο από τον κώδικα που είχε φέρει από την Κωνσταντινούπολη ο Μανουήλ Χρυσολωράς, με βάση τον οποίο έγινε μάλιστα και η πρώτη λατινική μετάφραση. Ο δούκας του Χάμφρεϊ δεν παρέλειψε να σφραγίσει τα βιβλία του με το στερεότυπο χειρόγραφο ex libris (βιβλιόσημο): Cest livre est a moy Homfrey duc de Gloucestre [...] (αυτό το βιβλίο είναι δικό μου, Χάμφρεϊ δούκας του Γκλόστερ [...]) (Rogers, Bodleian, 11).

Όταν άρχισαν να περιέρχονται στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη τα βιβλία του δούκα του Χάμφρεϊ, μεταξύ 1435 και 1444, προσδόθηκε μοναδική ουμανιστική διάσταση στις βιβλιακές συλλογές της Αγγλίας, οπότε απαιτήθηκε και η δημιουργία ανάλογου χώρου για τη στέγασή τους. Έτσι, αποφασίστηκε το 1444 να προστεθεί ένας επιπλέον όροφος στη Σχολή Ντιβίνιτυ για να θησαυρίσει τη συλλογή. Η υλοποίηση του σχεδίου καθυστέρησε και μόνο χάρη στη χορηγία του επισκόπου του Λονδίνου Τόμας Κεμπ αποπερατώθηκε η αίθουσα της βιβλιοθήκης το 1488. Η κομψή αυτή βιβλιοθήκη δεν έμελλε να μακροημερεύσει, καθώς οι υπεύθυνοι του Πανεπιστημίου έδειξαν εξοργιστική αδιαφορία και ασέβεια, ακόμη και για την αξία των κωδίκων. Επέτρεψαν τον ανεξέλεγκτο δανεισμό τους, με αποτέλεσμα σύντομα η βιβλιοθήκη να παρουσιάζει εικόνα εγκατάλειψης. Τα χειρόγραφα πωλούνταν για την αξία της περγαμηνής τους σε βιβλιοδέτες, ακόμη και σε ράφτες.  Έτσι, η διοικούσα επιτροπή το 1556, έχοντας μια σχεδόν άδεια από βιβλία αίθουσα, θα συνηγορήσει στην πώληση των καταλοίπων της βιβλιοθήκης του δούκα του Χάμφρεϊ, τόσο του βιβλιακού υλικού όσο και του εξοπλισμού της, στο Κολέγιο της Εκκλησίας του Χριστού (Christ Church), με αποτέλεσμα το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης να μείνει για σαράντα δύο συναπτά έτη χωρίς βιβλιοθήκη.

Τόμας Μπόντλεϊ. Η αναγέννηση της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης οφείλεται στην ουμανιστική συνείδηση του Τόμας Μπόντλεϊ, ο οποίος τον Φεβρουάριο του 1598 θα γράψει στον αντιπρύτανη δηλώνοντας την πρόθεσή του να αναλάβει ολοκληρωτικά τη στήριξη της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης, δωρίζοντας από την προσωπική του περιουσία και τη συλλογή των βιβλίων του (Bodley, Life).

Αμέσως μετά την έγγραφη προσφορά του να συνδράμει οικονομικά στην ανέγερση της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, στις 2 Μαρτίου του 1598, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου αποδέχθηκε τη δωρεά και πάραυτα άρχισαν οι εργασίες για την αποκατάσταση του χώρου της βιβλιοθήκης. Ως συμπαραστάτη στο όλο του εγχείρημα ο Μπόντλεϊ είχε τον Σερ Χένρυ Σάβιλ, φίλο του από τα χρόνια που σπούδαζε στο Κολέγιο Μέρτον (Merton College). Δύο χρόνια μετά τη χειρονομία του, το 1600 δηλαδή, οι εργασίες για την αναμόρφωση του χώρου είχαν ολοκληρωθεί, αλλά η αναζήτηση των κατάλληλων βιβλίων που θα συγκροτούσαν τον πυρήνα της βιβλιοθήκης δεν προχωρούσε με ικανοποιητικό ρυθμό. Έτσι, τα εγκαίνια θα αναβληθούν για δύο περίπου χρόνια με σκοπό η πρώτη εντύπωση του κοινού να είναι ανάλογη της χορηγίας και του επιπέδου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Το 1602, όταν άνοιξε επίσημα τις πύλες της η βιβλιοθήκη, θησαύριζε ήδη 299 χειρόγραφα και 1.700 έντυπα βιβλία. Ο βασιλιάς Ιάκωβος Α΄ έχρισε τον Μπόντλεϊ ιππότη και οι αρχές έδωσαν το όνομά του στη βιβλιοθήκη: Βοδληιανή. Ο Φράνσις Μπέικον, προσωπικός φίλος του Μπόντλεϊ, σε επιστολή που συνόδευε ένα αφιερωματικό αντίτυπο της έκδοσης Advancement of Learning, χαρακτήρισε τη συμβολή του Μπόντλεϊ ως «γέφυρα που σώζει τη γνώση από τον καταυλισμό». Όταν το 1605 κυκλοφόρησε ο πρώτος Κατάλογος της βιβλιοθήκης, δηλαδή τρία χρόνια μετά τα εγκαίνιά της, ο αριθμός των βιβλίων είχε περίπου τριπλασιαστεί και έφτανε στους 6.000 τίτλους.

Το όραμα του ιδρυτή της βιβλιοθήκης είχε οικουμενικές προεκτάσεις. Πέρα από συγγράμματα γραμμένα σε κλασικές και σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες σε κάθε επιστημονικό επίπεδο, τον ενδιέφερε  η απόκτηση βιβλίων και σε άλλες γλώσσες από χώρες της Ανατολής, τρανά δείγματα μεγάλων πολιτισμών. Το κύριο σώμα της βιβλιοθήκης που δώρισε ο Μπόντλεϊ αντανακλούσε βέβαια τα προσωπικά ενδιαφέροντά του: θεολογικά συγγράμματα, κυρίως γύρω από τη Μεταρρύθμιση, τα οποία πλαισιώνονταν από έργα γύρω από τη Νομική επιστήμη και το Δίκαιο, την Ιατρική και τις Ελευθέριες Τέχνες. Δύο ονομαστοί βιβλιοπώλες του Λονδίνου της εποχής, οι Τζον Μπιλ και Τζον Νόρτον (Roberts, Stock, 16 κ.ε.), επιστρατεύτηκαν για να ταξιδέψουν στην ηπειρωτική Ευρώπη και να αγοράσουν κατά την κρίση τους εκδόσεις των εκεί τυπογραφικών κέντρων, τις οποίες ο ίδιος ο Μπόντλεϊ αξιολογούσε προτού αποσταλούν στη βιβλιοθήκη. Ένας γνώριμός του από την Οξφόρδη πάλι, ο Πωλ Πίντερ, ο οποίος εκτελούσε χρέη συμβούλου της Αγγλικής Εμπορικής Εταιρείας από το Χαλέπι, επιφορτίστηκε με την αγορά βιβλίων στα αραβικά, στα συριακά, στα περσικά, στα τουρκικά και σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα της ευρύτερης περιοχής της Εγγύς Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Εξίσου σημαντική ήταν η χειρονομία του Μπόντλεϊ να συγκροτήσει και μια μικρή «κινέζικη βιβλιοθήκη», παρόλο που στα χρόνια του δεν υπήρχε σχεδόν κανένας που να μπορούσε να διαβάσει την κινέζικη γλώσσα στην Αγγλία —ελάχιστα άτομα μπορούσαν γενικά στην Ευρώπη. 

Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συλλογή ελληνικών χειρογράφων της Βοδληιανής, ουσιαστικά η πλουσιότερη της Αγγλίας. Το κύριο σώμα της αποτελείται από 244 κώδικες, που ανήκαν στη συλλογή του Φραγκίσκου Μπαρόκιου (1537–1604), εγκατεστημένου στα Χανιά της Κρήτης, ο οποίος με τις μαθηματικές και φιλοσοφικές γνώσεις που απέκτησε ασχολήθηκε συστηματικά με την πορεία της επιστημονικής σκέψης, όπως προβάλλεται μέσα από τα αρχαία ελληνικά και λατινικά συγγράμματα.   

Τόμας Τζέιμς. Ο Μπόντλεϊ δεν εμπιστεύθηκε τη φύλαξη της βιβλιοθήκης του στον οποιοδήποτε, παρά ανέθεσε τη διαφύλαξη και ταξινόμηση του βιβλιακού υλικού σε ένα άτομο ιδιαίτερα προικισμένο, τον Τόμας Τζέιμς. Ο Τζέιμς ήταν γέννημα θρέμμα της κολεγιακής κοινότητας, ανήκε στον κύκλο του Ουίντσεστερ, ήταν εταίρος του Νέου Κολεγίου (New College) και έτρεφε ακόρεστο πάθος για μάθηση και για τη διάδοση της παιδείας γενικότερα. Επιμελήθηκε την πρώτη αγγλική έκδοση ενός κλασικού βιβλιοθηκονομικού εγχειριδίου, το Philobiblion, του Ρίτσαρντ ντε Μπέρυ και σε στενή συνεργασία με τον Μπόντλεϊ εξέδωσε έναν από τους αρχαιότερους σήμερα Καταλόγους βιβλιοθήκης, ο οποίος συνέβαλε στη δημοσιοποίηση του θησαυρού της Βοδληιανής βιβλιοθήκης. Ο Κατάλογος αυτός είναι ουσιαστικά ένας αλφαβητικός οδηγός των κωδίκων και των εντύπων σύμφωνα με τη βιβλιοθηκονομική τους διάταξη στα βιβλιοστάσια. Ο Τζέιμς δεν αρκέστηκε στο σκεπτικό του Καταλόγου αυτού αλλά προχώρησε στην εκπόνηση ενός νέου με θεματολογικά κριτήρια.

Ο Μπόντλεϊ στην αλληλογραφία του με τον Τζέιμς, αναφέρεται και στην επιθυμία του να αποκτήσει ένα κόρπους με βιβλία. Πρόκειται για κώδικες και έντυπα που ανήκαν στον Τσαρλς Χάουαρντ, κόμη του Νόττινγκχαμ (1536–1624) και ανέθεσε τον διακανονισμό στον Θίοντορ Πράις (1570;–1613). Αποτέλεσμα: στον κατάλογο των δωρητών για το έτος 1604 καταγράφηκαν 52 τίτλοι, προερχόμενοι από την πηγή αυτή (Wheeler, Letters).

Ο πρώτος έντυπος Κατάλογος της Βοδληιανής. Ο Τζέιμς με την οικονομική, και όχι μόνον, υποστήριξη του Μπόντλεϊ επιμελήθηκε τη σύνταξη ενός Καταλόγου στον οποίο θα καταγράφονταν όλα τα βιβλία, χειρόγραφα και έντυπα, τα οποία ήταν ταξινομημένα στα βιβλιοστάσια. Η έκδοση του Καταλόγου στηρίχτηκε σε μια αρχική ιδέα που προέβλεπε την εκτύπωση των τίτλων που καταγράφονται στους Πίνακες (Tables) και οι οποίοι ήταν αναρτημένοι σε κάθε βιβλιοστάσιο. Η έκταση του Καταλόγου τον καθιστούσε, για την εποχή, αν όχι τον αρχαιότερο έντυπο, τον εκτενέστερο πάντως (James, Catalogus).

Η έκδοση ολοκληρώθηκε και κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1605, αφιερωμένη στον νέο πρίγκηπα Ερρίκο και παρόλο το δύσχρηστο του Καταλόγου κέρδισε καθολική αναγνώριση ανάμεσα στο ακαδημαϊκό κοινό και στους βιβλιόφιλους, καθώς πρόβαλλε και δημοσιοποιούσε έναν μοναδικό θησαυρό μιας πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της τάξεως της Οξφόρδης.

Μνημειακά βιβλία της Βοδληιανής βιβλιοθήκης αποτελούν κώδικες, όπως ένα έργο του Ευτύχιου για τη γραμματική τέχνη (6ος αιώνας), το οποίο μεταγράφηκε σε μικρογράμματη γραφή της Καρολίγγειας εποχής τον 9ο αιώνα και αποτελεί τμήμα σύμμεικτου κώδικα· ένα εξαιρετικό δείγμα της αγγλικής καλλιγραφικής τέχνης του ύστερου 10ου αιώνα, το De consolationae philosophiae, του Βοήθιου· ένας κώδικας μικρογραφημένος από την κόρη μάλλον του Άγγελου Βεργίκιου, με έργα του Μανουήλ Φιλή· ένα αρχέτυπο με τους Μύθους του Αισώπου (Στρασβούργο, Heinrich Knoblochter, π. 1481) με χειρόγραφη αγγλική μετάφραση και πολλά άλλα.

Ο Τόμας Μπόντλεϊ γνώριζε ότι για τη δημιουργία μιας μεγάλης και σημαντικής βιβλιοθήκης δεν αρκούσε μόνο η δική του οικονομική προσφορά και έτσι υπολόγιζε σε νέες δωρεές και χορηγίες ανθρώπων του πνεύματος και οπαδών του μαικηνισμού γενικότερα. Υπό το πρίσμα αυτό, ήδη από το 1600, καταρτίστηκε ένα Κατάστιχο Δωρητών, το οποίο κατέστη σύντομα δελτίο τιμητικής αναφοράς οποιουδήποτε εγγραφόταν σε αυτό. Το πρώτο όνομα στον Κατάλογο αυτό είναι του τότε πρύτανη του Πανεπιστημίου Τόμας Σάκβιλ και εκτός από τους τίτλους των βιβλίων και τα χρηματικά ποσά που καταγράφονταν ως τεκμήρια κάθε χορηγίας, κόπηκαν ειδικές ορειχάλκινες σφραγίδες με τα οικόσημα των δωρητών, οι οποίες συρράφηκαν πάνω στα βελούδινα και μεταξωτά καλύμματα των βιβλίων που αγοράστηκαν με τα χρήματα της δωρεάς τους.

Ο Σερ Τόμας Μπόντλεϊ εξασφάλισε πριν από τον θάνατό του την οικονομική αυτάρκεια της λειτουργίας της βιβλιοθήκης, τόσο για τη συνέχιση της ορθής εσωτερικής οργάνωσης όσο και για νέες αγορές. Ένας νόμος μάλιστα που θεσπίστηκε το 1610 και τον υποστήριξε σθεναρά ο Μπόντλεϊ, εξασφάλισε νέα βιβλιακά αποκτήματα για τη Βοδληιανή. Με την ίδρυση της Συντεχνίας Τυπογράφων και Εκδοτών (Stationers Company) υποχρεώθηκαν όλοι οι εκδότες να δωρίζουν ένα αντίτυπο από κάθε έκδοση σε μία από τις έξι βιβλιοθήκες που είχαν επιλεγεί, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν και η Βοδληιανή βέβαια. Ο Μπόντλεϊ δεν αρκέστηκε στο δώρο αυτό που πρόσφερε στη βιβλιοθήκη ο νέος νόμος, αλλά πέτυχε διακανονισμό μεταξύ του Πανεπιστημίου και της Συντεχνίας, εξασφαλίζοντας για τη βιβλιοθήκη ένα άδετο αντίτυπο κάθε νέας έκδοσης που κυκλοφορούσε.

Ο Σερ Τόμας Μπόντλεϊ απεβίωσε το 1613 και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη στην εκκλησία του Κολεγίου Μέρτον. Η προσωπικότητά του, σε συνδυασμό με τον μαικηνισμό του, σφράγισαν το τέλος μιας ολόκληρης εποχής, προσφέροντας στον βωμό της πανεπιστημιακής παιδείας ίσως όσο κανένας άλλος στα χρόνια του. Οι αρετές και ο βίος του υπήρξαν πηγή έμπνευσης ποιητών και φιλοσόφων, όπως αναδεικνύει η Ανατομία της Μελαγχολίας του Ρόμπερτ Μπάρτον.

Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. V, Αθήνα, Κότινος, 2012, σ. 421–431.

Rogers, D.,The Bodleian Library and its Treasures 1320-1700, Henley-on-Thames, Aidan Ellis, 1991, 8-9.