Ο πρώτος κύκλος πνευματικών προσώπων που είχαν άμεση υποχρεωτική εξάρτηση από πλούσιες βιβλιοθήκες ήταν οι γραμματικοί, οι οποίοι εμφανίζονται στη Ρώμη από τα μέσα περίπου του 2ου αι. π.Χ. Η συμβολή των γραμματικών δεν περιορίστηκε στα διδακτικά τους καθήκοντα, ή σε αυτά που λίγο ή πολύ προσδιορίζονταν από τον τίτλο τους, αλλά έπαιξαν ρόλο και στην αποφασιστική διάδοση της λατινικής και της ελληνικής γραμματείας. Έτσι, όχι μόνο συνετέλεσαν στη δημιουργία της res publica litterarum, αλλά θεμελίωσαν και την πειθαρχία του αρχαίου σχολείου, τόσο σε γλωσσικό όσο και σε φιλολογικό επίπεδο, με τις αναγνώσεις ποιητικών κειμένων και τον διαχωρισμό της γνώσης σε θεματικές περιοχές. Ας μη λησμονούμε ότι ο Σουητώνιος μαρτυρεί πως κατά περιόδους λειτουργούσαν στη Ρώμη περισσότερα από είκοσι ονομαστά σχολεία. Οι γραμματικοί δεν έμειναν αυστηρά προσηλωμένοι στην προετοιμασία της διδακτικής ύλης, αλλά συνέταξαν υπομνήματα και επιτομές και επιπλέον προχώρησαν σε σχολιασμούς έργων, προσφέροντας έτσι τα κατάλληλα βοηθήματα ακόμη και σε επώνυμους ποιητές. Μέσα από τα συγγράμματα ορισμένων εξ αυτών διασώθηκαν επίσης αποσπάσματα από αρχαίων λατινικών κειμένων, τα οποία σιαφορετικά δεν θα έφταναν έως εμάς. Πολλοί από αυτούς μάλιστα απέκτησαν μεγάλη φήμη και αμείβονταν δυσανάλογα με το έργο τους, ως άλλοι Σοφιστές. Οι γραμματικοί φρόντισαν να αποκτήσουν βιβλία της πρώιμης λατινικής γραμματείας και προχώρησαν στη φιλολογική εκτίμησή τους, σχολιάζοντας και εκδίδοντας πολλά από αυτά. Σε κάθε περίπτωση, η προσφορά των γραμματικών και ο ρόλος τους προϋπέθεταν ότι το βιβλίο λειτουργούσε ως βασικό εργαλείο.
Το ουσιαστικό έναυσμα για την ενασχόληση με τη γραμματική τέχνη και την κριτική της λογοτεχνίας το έδωσε ο Κράτης ο Μαλλώτης, ο οποίος έζησε στη Ρώμη ακριβώς μετά τον θάνατο του Εννίου, το 168 π.Χ. Στο πλαίσιο της σχολής που δημιούργησε εκεί ο Κράτης έγινε, μεταξύ άλλων, και μια πιο συστηματική εκτίμηση ποιητικών έργων μικρής σχετικά αναγνώρισης και κυκλοφορίας, με αποτέλεσμα αυτά να προωθηθούν σε ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Υπό το πρίσμα αυτό, ο Γάιος Οκτάβιος Λαμπαδίων ασχολήθηκε με το έργο του Ναιβίου, Καρχηδονιακός πόλεμος (Bellum Poenicum) και το εξέδωσε σε επτά βιβλία, ενώ αρχικά είχε συνταχθεί σε έναν μόνο τόμο. Ταυτόχρονα, και άλλοι γραμματικοί άρχισαν να παρουσιάζουν ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου ιστορικά και ποιητικά έργα, καθιερώνοντάς τα έτσι ως επώνυμα συγγράμματα, όπως ο Κόιντος Βαργουντήιος, ο οποίος τακτικά αναγίγνωσκε τα Χρονικά του Εννίου. Σε αυτόν τον πρώιμο κύκλο των γραμματικών ανήκει και ο Ληναίος Πομπήιος, από τους πρώτους, ίσως, ιδιοκτήτες ιδιωτικού σχολείου στη Ρώμη, ο οποίος είχε πρόσβαση στα κατάλοιπα της βιβλιοθήκης του Μιθριδάτη του ΣΤ΄, από όπου άντλησε υλικό για τη συγγραφή διαφόρων έργων φαρμακολογίας.
Ο πρώτος, ωστόσο, ο οποίος αναγνωρίζεται ως ο επιφανέστερος γραμματικός της παλαιότερης εποχής, ήταν ο Λεύκιος Αίλιος Στίλων Πραικωνίνος (π. 154-90 π.Χ.). Ο Στίλων, ο οποίος έλαβε το προσωνύμιο αυτό επειδή έγραφε τους λόγους των επιφανών ανδρών της εποχής του, ήταν ένθερμος υποστηρικτής των αριστοκρατικών και έτσι ακολούθησε οικειοθελώς στην εξορία στη Ρόδο τον Κόιντο Μέτελλο Νουμιδικό και εκεί ίσως συναντήθηκε με τον Διονύσιο τον Θράκα. Επηρεάστηκε από τη στωική φιλοσοφία και καθιέρωσε τις μεθόδους της γραμματικής στα λατινικά. Μύησε στη γραμματική τέχνη φίλους του, μεταξύ των οποίων ο Βάρρων και ο Κικέρων, και παράλληλα με τη διδασκαλία ασχολήθηκε με την έκδοση παλαιότερων συγγραφέων. Κατά πάσα πιθανότητα διέθετε σημαντική συλλογή βιβλίων ή είχε πρόσβαση σε πλούσιες βιβλιοθήκες, προφανώς αρχειακού χαρακτήρα. Έτσι εξηγείται και το ότι κατόρθωσε να αναγνωρίσει, εργαζόμενος φιλολογικά, τις αυθεντικές κωμωδίες του Πλαύτου − από τις 130 που του απέδιδαν.
Ζητήματα γραμματικής απασχόλησαν και τον γαμπρό του Στίλωνος, τον Κλώδιο (Κλαύδιο) Σέρβιο, ο οποίος ασχολήθηκε επίσης με την καταλογογράφηση του Πλαύτου. Ο Σουητώνιος, μάλιστα, μας πληροφορεί ότι καθοριστικό ρόλο έπαιξε στη ζωή του ένα βιβλίο. Πιο συγκεκριμένα, έκλεψε κάποιο χειρόγραφο του πεθερού του, του Στίλωνος δηλαδή, προτού αυτό δημοσιευτεί, με αποτέλεσμα να αποδοκιμαστεί για την πράξη του σε τέτοιο βαθμό, ώστε υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη και λίγο αργότερα απεβίωσε. Η βιβλιοθήκη, την οποία πήρε μαζί του στην εξορία, κατέληξε στα χέρια του θαυμαστή του Κικέρωνος Λ. Παπιρίου Παίτου, ο οποίος τελικά τη δώρισε στον μεγάλο ρήτορα. Τα δύο αυτά γεγονότα, που συνδέονται με τον Σέρβιο, έχουν σημασία τόσο σε σχέση με τη συγκρότηση προσωπικής βιβλιοθήκης από τους γραμματικούς όσο και με τους ηθικούς κανόνες που προφύλασσαν τα αδημοσίευτα συγγράμματα και επομένως τα πνευματικά δικαιώματα.
Ο Μάρκος Πομπίλιος Ανδρόνικος, ο οποίος καταγόταν από τη Συρία, γραμματικός του 1ου αιώνα π.Χ., δεν έχαιρε μεγάλης εκτίμησης ως δάσκαλος στη Ρώμη, και έτσι κατέφυγε στην Κύμη. Εκεί, αφοσιώθηκε στη συγγραφή βιβλίων, αλλά τα πενιχρά μέσα που διέθετε για να επιβιώσει τον ανάγκασαν να πουλήσει σε κάποιον περαστικό αγοραστή το αξιόλογο ποιημάτιό του Κριτική των Χρονικών του Εννίου, για δεκαέξι χιλιάδες σηστέρτιους. Στη συνέχεια, ο Ορβίλιος, κάποια στιγμή, απέκτησε τα συγγράμματα του Πομπιλίου, τα οποία όχι μόνο διέσωσε, αλλά φρόντισε να ετοιμάσει νέα αντίγραφά τους και να τα προωθήσει στην αγορά με το όνομα του συντάκτη τους. Ο Λεύκιος Ορβίλιος Πουπίλλος, ο οποίος γεννήθηκε στη Βενέβεντο, σύγχρονος του Πομπιλίου, εγκαταστάθηκε στη Ρώμη σε ηλικία πενήντα ετών και δίδαξε σε πυκνό ακροατήριο, το οποίο όμως του προσπόρισε φήμη μάλλον, παρά χρήματα. Σύμφωνα με τον Σουητώνιο, αριστερά του Καπιτωλίου της γενέτειράς του υπήρχε ανδριάντας του, ο οποίος τον απεικόνιζε καθιστό, να φορά ελληνικό μανδύα και να έχει δίπλα του δύο κιβώτια με βιβλία.
Ο Λεύκιος Ατήιος Πραιτεξτάτος (γνωστός με το προσωνύμιο «Φιλόλογος») γεννήθηκε στην Αθήνα και διέπρεψε όχι μόνο ως γραμματικός, αλλά και ως ρήτορας, τον 1ο αιώνα π.Χ. Στη Ρώμη έφτασε ως αιχμάλωτος πολέμου, το 86 π.Χ., και έζησε εκεί ως απελεύθερος, χαίροντας μάλιστα ιδιαίτερης εκτίμησης για την πολυμάθειά του, ενώ συνέδραμε και στο έργο του Σαλλουστίου και του Ασινίου Πολλίωνος. Σε επιστολή του προς τον Λαίλιο Ερμή τον παροτρύνει να προωθήσει τα βιβλία του σε ευρύτερο κοινό: «Θυμήσου να συστήσεις τη συγγραφική μου Ύλη και σε άλλους· όπως ξέρεις πρόκειται για υλικό κάθε είδους, που το συγκέντρωσα σε 800 βιβλία».
Την ίδια εποχή με τον Ατήιο έδρασε και ο Κορνήλιος Επίκαδος, απελεύθερος του Λ. Κορνηλίου Σύλλα, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στον γιο τού Σύλλα και δεν αποκλείεται να ήλεγχε τη διάσημη βιβλιοθήκη του από τη θέση του βιβλιοθηκάριου. Για τον Κόιντο Καικίλιο Ηπειρώτη, ο οποίος γεννήθηκε στο Τούσκουλο τον 1ο αιώνα π.Χ., λέγεται ότι πρώτος αυτός διοργάνωσε αυτοσχέδιες συζητήσεις στα λατινικά και μάλιστα εγκαινίασε την πρακτική των αναγνώσεων του Βεργιλίου και άλλων νέων ποιητών.
Σημαντική θέση ανάμεσα στους πνευματικούς ανθρώπους της Αυγούστειας εποχής κατέχει ο Μάρκος Βέρριος Φλάκκος, γραμματικός και αρχαιοδίφης. Συγκέντρωσε γύρω του πολλούς μαθητές, οι οποίοι διαγωνίζονταν με γραπτές εξετάσεις για να εξασκείται το πνεύμα τους και ως έπαθλο προσέφερε στον νικητή ένα ωραίο ή σπάνιο αρχαίο βιβλίο. Επιλέχθηκε ως δάσκαλος των εγγονών του Αυγούστου και έτσι μετέφερε τη σχολή του στα ανάκτορα, ενώ η αμοιβή του ανερχόταν σε εκατό χιλιάδες σηστέρτιους τον χρόνο. Ο Λεύκιος Κρασσίκιος από τον Τάραντα, απελεύθερος της ίδιας αυτοκρατορικής περιόδου, δίδαξε σε σχολή ως γραμματικός, αλλά απέκτησε μεγάλη φήμη με τη δημοσίευση των σχολίων του στο επύλλιο Σμύρνη του Ελβίου Κίννα. Ο πρώτος για τον οποίο γνωρίζουμε ότι του εμπιστεύθηκαν επίσημη διευθυντική θέση σε δημόσια βιβλιοθήκη της Ρώμης είναι ο Γάιος Ιούλιος Υγίνος, απελεύθερος του Αυγούστου, ισπανικής καταγωγής, ο οποίος διετέλεσε μαθητής του Αλεξάνδρου Πολυΐστωρος από τη Μίλητο. Με αυτοκρατορικό διάταγμα προΐστατο της Παλατινής Βιβλιοθήκης και συγχρόνως ασκούσε το επάγγελμα του δασκάλου. Άφησε σπουδαίο πολύτομο συγγραφικό έργο, μέσα από το οποίο αναδεικνύεται η ευρυμάθειά του σε πολλές γνωστικές περιοχές. Ένας άλλος γραμματικός και ποιητής της εποχής εκείνης, ο Γάιος Μέλισσος, απελεύθερος του Μαικήνα, ανέλαβε να διευθύνει μία βιβλιοθήκη, στη Στοά της Οκταβίας, δηλαδή εκείνη που συγκρότησε ο Αύγουστος για λογαριασμό της αδελφής του. Ο Μέλισσος, σε προχωρημένη ηλικία, ανέπτυξε έντονη συγγραφική δραστηριότητα και ολοκλήρωσε σε 150 τόμους ένα έργο που έφερε τον τίτλο Ασήμαντα.
Η συμβολή των γραμματικών στην καλλιέργεια της παιδείας και στη διάδοση της λογοτεχνίας δεν περιορίστηκε στα χρόνια της Ελεύθερης Πολιτείας βέβαια, αλλά συνεχίστηκε και κατά την Αυτοκρατορική εποχή, κατά την οποία οι γραμματικοί προσέφεραν υπηρεσίες και στο ίδιο το αυτοκρατορικό περιβάλλον. Όπως, λόγου χάριν, ο Μάρκος Βαλέριος Πρόβος, που γεννήθηκε στη Βηρυτό και έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο οποίος αφού απέτυχε να σταδιοδρομήσει ως στρατιωτικός, σπούδασε στη γενέτειρά του, όπου απέκτησε γνώσεις της λογοτεχνικής παράδοσης των δημοκρατικών χρόνων. Όπως μαρτυρεί ο Σουητώνιος, συμβουλευόταν αρχαία βιβλία, τα οποία διατηρούνταν ακόμη σε επαρχιακές βιβλιοθήκες και δεν υπήρχαν πλέον στη Ρώμη. Ο Πρόβος συγκέντρωσε μεγάλο αριθμό βιβλίων με έργα συγγραφέων της προ-αυτοκρατορικής εποχής, όπως του Τερεντίου, του Λουκρητίου, του Ορατίου και του Βεργιλίου, και προχώρησε σε φιλολογική αποκατάσταση σύμφωνα με τα πρότυπα των Αλεξανδρινών φιλολόγων, προσθέτοντας δηλαδή στα κείμενα και κριτικά σημεία (notae). Απέκτησε οπαδούς μάλλον παρά μαθητές, καθώς δεν δίδασκε, αλλά δεχόταν στην οικία του, τρεις με τέσσερις «οπαδούς» του, και ξαπλωμένος σε ανάκλιντρο, κατά το πρότυπο των Σοφιστών, συνδιαλεγόταν μαζί τους και τους διάβαζε ενίοτε ορισμένα κείμενα.
Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. II, Αθήνα, Κότινος, 2005, σ. 68–72.