Το όνομα Αριστέας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με μια Επιστολή, η οποία εδώ και αιώνες εξάπτει τη φαντασία κάθε ιστορικού και φιλόβιβλου, που καταπιάστηκε με την οργάνωση και την τύχη της Βιβλιοθήκης των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια. Πρόκειται για μοναδικό ντοκουμέντο, το οποίο περιγράφει τις συνθήκες της ίδρυσης και τη φιλοσοφία της Οικουμενικής Βιβλιοθήκης.
Η Επιστολή αυτή του Αριστέα (πρόσωπο μάλλον φανταστικό), που απευθυνόταν στον αδελφό του Φιλοκράτη, υποτίθεται ότι συντάχθηκε στα χρόνια του Πτολεμαίου Β΄ του Φιλάδελφου (285/3–247 π.Χ.). Στην πραγματικότητα γράφτηκε πολύ αργότερα, μεταξύ του 180 και 145 π.Χ., στα χρόνια δηλαδή του Πτολεμαίου Φιλομήτορα. Παρ’ όλες τις αμφισβητήσεις σχετικά με την αυθεντικότητα του κειμένου και ορισμένες ανακρίβειες που διαπιστώνονται, αποτελεί ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών, καθώς μαρτυρεί τις συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώθηκαν οι πρώτες πολιτισμικές επαφές των Ελλήνων με τους Ιουδαίους και αναφέρεται στη μετάφραση της Αγίας Γραφής από τους Εβδομήκοντα.
Ο Αριστέας, ο οποίος ισχυριζόταν ότι ήταν Έλληνας που ζούσε στην αυλή του Πτολεμαίου Β΄ του Φιλάδελφου, ήταν Εβραίος που ουσιαστικά «προπαγάνδιζε» την ελληνιστική παράδοση της ιουδαϊκής γραμματείας, με στόχο να ισχυροποιήσει τους πολιτισμικούς δεσμούς στην εβραϊκή κοινότητα της Αλεξάνδρειας. Κατά τον Αριστέα, λοιπόν, ο Δημήτριος Φαληρέας διαχειριζόταν τα ζητήματα της Βιβλιοθήκης εν λευκώ, και στις τακτικές επιθεωρήσεις του παρουσίαζε στον Πτολεμαίο τα νέα αποκτήματα, ενημερώνοντάς τον για τη γενικότερη πορεία του εμπλουτισμού της (Ευσέβιος ὁ Παμφίλου, Εὐαγγελικὴ Προπαρασκευή, 8, 2–5,11). Από τις ενημερώσεις αυτές προέκυψε το συμπέρασμα ότι όλα τα βιβλία της οικουμένης, που ήθελαν να συγκεντρώσουν στην Αλεξάνδρεια, ανιστοιχούσαν σε περίπου 500.000 παπύρινους ρόλους. Για τον σκοπό αυτό ο Πτολεμαίος άρχισε να αλληλογραφεί με όλους τους βασιλείς και τους ηγεμόνες της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ζητώντας να του στείλουν κάθε λογής σύγγραμμα που βρισκόταν στη βιβλιοθήκη και στα αρχεία τους.
Ο Πτολεμαίος ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την απόκτηση ολόκληρων βιβλιοθηκών και στις σχετικές αναφορές του ο Δημήτριος συμβουλεύει τον βασιλιά να γίνει άνοιγμα και προς τον ιουδαϊκό κόσμο. Επικαλείται την αυθεντία του Εκαταίου από τα Άβδηρα, συγγραφέα του Περί Αιγυπτίων, στο οποίο γίνεται λόγος και για την εβραϊκή ιστορία, και προτείνει όλα τα σχετικά βιβλία να βρίσκονται στα ράφια της Βιβλιοθήκης. Σε μια από τις επισκέψεις του Πτολεμαίου στη Βιβλιοθήκη, ο Δημήτριος τον πληροφορεί ότι οι κύλινδροι έφταναν ήδη τους 200.000 και ότι η απόκτηση των βιβλίων των Εβραίων, όπως είχε ήδη συμφωνήσει ο βασιλιάς, θα απαιτούσε ελληνική μετάφραση από τα εβραϊκά και όχι, όπως επικρατούσε η άποψη, από τα συριακά.
Το κείμενο της Επιστολής υποτίθεται ότι γράφτηκε με την υπόδειξη του Αριστέα, αφήνοντας ταυτόχρονα να εννοηθεί ότι ο ίδιος είχε εισχωρήσει στην αυλή, και με τις διασυνδέσεις και τις γνωριμίες του κατόρθωσε να έχει λόγο και στα ζητήματα της Βιβλιοθήκης.
Η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα, κατά τον Αριστέα, κατέληξε να γίνει σύμβολο φιλίας του ελληνικού με τον εβραϊκό λαό. Ο Πτολεμαίος απελευθέρωσε περισσότερους από 100.000 Εβραίους της Αλεξάνδρειας, οι οποίοι είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι κατά την εκστρατεία στη Συρία, δείχνοντας έτσι τη μεγαλοψυχία του. Ως αντάλλαγμα γι’ αυτήν την κίνηση καλής θέλησης, ο Πτολεμαίος ζήτησε από τον πρωθιερέα της Ιερουσαλήμ Ελεάζαρ να στείλει έμπειρους Εβραίους, ώστε να μεταφράσουν τα ιερά κείμενα. Ο Ελεάζαρ υπέδειξε ευχαρίστως στον Αριστέα, που είχε ταξιδέψει ειδικά για τον σκοπό αυτό στην Ιερουσαλήμ, έξι λόγιους καταγόμενους από φυλή του Ισραήλ. Ο Πτολεμαίος δέχτηκε την αντιπροσωπεία των Εβραίων με ιδιαίτερες τιμές και στο συμπόσιο που ακολούθησε είχε την ευκαιρία να εκτιμήσει την ευρυμάθειά τους, συζητώντας με σχολαστικότητα ποικίλα θέματα. Οι Εβραίοι μεταφραστές δεν εγκαταστάθηκαν στο Μουσείο, αλλά τους παραχωρήθηκε ένας χώρος στη νησίδα Φάρος, λίγο έξω από την Αλεξάνδρεια. Ο Δημήτριος έκανε τακτικές επισκέψεις και παρακολουθούσε με τους γραμματικούς του το μεταφραστικό έργο, το οποίο μάλιστα ολοκληρώθηκε ακριβώς σε εβδομήντα δύο ημέρες. Η Βιβλιοθήκη στην ολοκλήρωσή της, πάντα σύμφωνα με τα λεγόμενα του Αριστέα, δεν θα περιείχε μόνον όλα τα βιβλία της οικουμένης στο πρωτότυπο, αλλά έπρεπε να διαθέτει και την ελληνική μετάφρασή τους, ή έστω την περίληψή τους. Για τον σκοπό αυτό επιστρατεύτηκαν ή κινητοποιήθηκαν ικανοί γνώστες της ελληνικής, ξένης καταγωγής.
Η Επιστολή του Αριστέα διασώθηκε χάρη στον Ευσέβιο, αρχιεπίσκοπο Καισαρείας, σε ένα υπόμνημά του στις Κωμωδίες του Πλαύτου. Μια άλλη παραλλαγή μας είναι γνωστή από τα Προλεγόμενα εις τον Αριστοφάνη του Ιωάννη Τζέτζη. Η Επιστολή αυτή, επίσης, διασώθηκε και σε μια λατινική διασκευή των Προλεγομένων του Τζέτζη, που συντάχθηκε από άγνωστο Ιταλό ουμανιστή του 15ου αιώνα.
Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. Ι, Αθήνα, Κότινος, 2002, σ. 169–174.