Ιστορική αναδρομή. Ο Αδαμάντιος Κοραής, στην τελευταία διαθήκη του με ημερομηνία 3 Μαΐου 1825, κοινοποιούσε την επιθυμία του η προσωπική του βιβλιοθήκη και όλα τα συγγράμματα που επιμελήθηκε, είτε ως εκδότης είτε ως μεταφραστής, να περιέλθουν μετά το θάνατό του στην Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου της Χίου. Ως εκτελεστές της διαθήκης του καθιστούσε τους εμπόρους Ιωάννη Βλαστό, Ιάκωβο Ρώτα και Αλέξανδρο Κοντόσταυλο, οι οποίοι θα αναλάμβαναν να παραδώσουν τα βιβλία του στο Γυμνάσιο.

Το μέγεθος της βιβλιοθήκης δεν γινόταν γνωστό από τον σπουδαίο Έλληνα γιατρό και φιλόλογο, ωστόσο σύμφωνα με τον κατάλογο που βρέθηκε στο συμβολαιογραφείο Γκυ Ντεμάνς στο Παρίσι, ο αριθμός των βιβλίων ανέρχονταν σε 3.425 τόμους, συμπεριλαμβανομένων των μικρών αυτοτελών πραγματειών, των χειρογράφων και των χαρτών της συλλογής του Κοραή. Επιπλέον, το υπόλοιπο μέρος του κληροδοτήματος αποτελούνταν από τις εκδόσεις του, οι οποίες σύμφωνα με τον ίδιο τον Κοραή βρίσκονταν στην κατοικία του, στους βιβλιοπώλες Firmin Didot και Allais και οι περισσότερες από αυτές σε διάφορα βιβλιοπωλεία εντός και εκτός Παρισιού. Οι εκδόσεις συμποσούνταν σε περίπου 12.000 τόμους.

Όταν το 1833 απεβίωσε ο Κοραής, από τους τρεις εκτελεστές της διαθήκης του, ο Ιωάννης Βλαστός είχε ήδη πεθάνει και ο Κοντόσταυλος βρισκόταν στο Λονδίνο. Επομένως ο Ι. Ρώτας, ο οποίος διέμενε στην κοντινότερη στο Παρίσι Τεργέστη, ανέλαβε να φέρει εις πέρας τη συσκευασία των βιβλίων και την αποστολή τους στη Χίο. Ωστόσο, το Γυμνάσιο Χίου δεν λειτουργούσε ακόμα μετά την καταστροφή του νησιού το 1822 και η Εφορεία των Ορθοδόξων Δημοσίων Σχολείων δεν μπορούσε να φροντίσει για την παραλαβή και την αποθήκευση των βιβλίων. Έτσι, ο Ρώτας αναγκάστηκε να παραδώσει τα 22 κιβώτια με τα βιβλία και τα χειρόγραφα του Κοραή στον Χιώτη Φίλιππο Φουρναράκη, που διέμενε στο Παρίσι, για να τα φυλάξει μέχρι να συσταθεί το Γυμνάσιο.

Το Γυμνάσιο ξεκίνησε να λειτουργεί το 1838 (για περισσότερα βλ. Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής») και δύο χρόνια αργότερα, οι έφοροι των Σχολείων απευθύνθηκαν στους εκτελεστές της διαθήκης του Κοραή ζητώντας τους πληροφορίες για την κατάσταση της βιβλιοθήκης και τις διαδικασίες που απαιτούνταν για τη μεταφορά της στο νησί. Η κατάσταση όμως της βιβλιοθήκης δεν ήταν πλέον η ίδια. Τα χρέη που βάραιναν τη φύλαξη των βιβλίων μαζί με αυτά που είχαν προκύψει από τις τελευταίες εκδόσεις του Κοραή έθεταν σε κίνδυνο το πολύτιμο κληροδότημα. Το 1836 χάρη στις εκκλήσεις πέντε Χιωτών σπουδαστών (Δ. Δάλλας, Σ. Μαυρογορδάτος, Α. Πασπάτης, Ε. Πρασσακάκης και Δ. Σκαραμαγκάς) προς τους συντοπίτες τους και την προθυμία των τελευταίων να συνδράμουν, αποσοβήθηκε ο κίνδυνος εκποίησης της βιβλιοθήκης, όμως τα προβλήματα δεν άργησαν να επανέλθουν.

Για να αποφύγουν τα χειρότερα, ο Χιώτης εφημέριος της ορθόδοξης ελληνικής κοινότητας στη Μασσαλία Καλλίνικος Κρεατσούλης και ο Δ. Σκαραμαγκάς τέθηκαν επικεφαλής νέας προσπάθειας για τη διάσωση της βιβλιοθήκης. Μάλιστα, ο Κρεατσούλης, με την σύμφωνη γνώμη του Ρώτα και του Κοντόσταυλου, μετέφερε τα βιβλία του Κοραή από το Παρίσι στη Μασσαλία, με σκοπό να επιβλέπει ο ίδιος την ασφαλή φύλαξή τους. Παράλληλα, σε επιστολή του προς τους εφόρους των σχολείων της Χίου το 1842 τούς προέτρεπε να προχωρήσουν το ταχύτερο δυνατό στην απόκτηση της βιβλιοθήκης, προτείνοντάς τους να καλυφθεί το χρέος των 6.000 φράγκων της βιβλιοθήκης με τη μεταβίβαση σ’ αυτόν του κτήματος Σκαραμαγκά, που είχε περιέλθει στην κυριότητα των Σχολείων της Χίου από τον πατέρα του Δημήτρη, Πέτρο Σκαραμαγκά.

Συμμεριζόμενοι την κρισιμότητα της κατάστασης, οι έφοροι συναίνεσαν στην πρόταση Κρεατσούλη και ξεκίνησε σταδιακά η αποστολή των κιβωτίων στο νησί με χιακά πλοία. Σύμφωνα με τον Κρεατσούλη, τα βιβλία υπολογίζονταν σε 3.000 τόμους, ενώ οι υπόλοιποι τόμοι του αρχικού καταλόγου –περίπου τριπλάσιοι τόμοι κατά τον ίδιο– βρίσκονταν «εις χείρας των εκδοτών και των απαιτητών». Μέχρι το 1850 είχαν αποσταλεί τα περισσότερα από τα βιβλία του Κοραή, παρέμεναν όμως τα σπουδαιότερα εξ αυτών στην κατοχή του Κρεατσούλη υπό τον φόβο νέου πολέμου με τους Τούρκους. Η πρόταση για μεταφορά ορισμένων (των πολυτιμότερων βιβλίων της Χίου, των πινάκων και όλης της έκδοσης της περιγραφής της Αιγύπτου, του γαλλικού Στράβωνος, του Ευστάθιου, των Βενετικών Σχολίων, του Λεξικού του Στεφάνου, του Δίωνος Χρυσοστόμου, του Πλουτάρχου του Reiske και του Wyttenbach, του Θεοφράστου κ.ά.) στη Βιβλιοθήκη της Σύρου ή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών απορρίφθηκε κατηγορηματικά από τους εφόρους, οι οποίοι το 1856 επανήλθαν με δύο επιστολές προς τον Κρεατσούλη, ζητώντας του την αποστολή των εναπομεινάντων βιβλίων της συλλογής.

Το αίτημα τους δεν εισακούστηκε από τον Κρεατσούλη, ο οποίος το 1861 απεβίωσε, αφήνοντας στη δικαιοδοσία των ανιψιών του, Γρηγόριου και Κωνσταντίνου Κρεατσούλη, τα βιβλία και τα χειρόγραφα του Κοραή. Η μη ύπαρξη, ωστόσο, καταλόγου των τεκμηρίων δυσχέραινε τον εντοπισμό τους από τους Ζωρζή Πετροκόκκινο και Αυγουστή Αργέντη, τους δύο αντιπροσώπους του Γυμνασίου της Χίου στη Μασσαλία που κλήθηκαν να έρθουν σε επαφή με τους κληρονόμους του Κρεατσούλη για το ζήτημα των βιβλίων.

Οι δύο άντρες κατόρθωσαν τελικά να αποσπάσουν 182 τόμους βιβλίων, που δεν αντιπροσώπευαν όμως το σύνολο των έργων, όπως προέκυπτε από αλληλογραφία του συγγραφέα και πολιτικού Ανδρέα Μάμουκα με τον ίδιο τον Κρεατσούλη. Τα επόμενα χρόνια αρκετά από τα απολεσθέντα βιβλία του Κοραή, προερχόμενα από πρωτοβουλίες διαφόρων, έφθασαν στη Χίο. Συγκεκριμένα, το 1868 ο Φιλ. Φουρναράκης έστειλε σε δύο κιβώτια στο Γυμνάσιο 167 τόμους ιατρικής, χειρουργικής και τη διατριβή του Κοραή, τα οποία εντόπισε στο σπίτι του θείου του, Σταμάτιου Φουρναράκη, στο Βακόβιο της Μολδαβίας. Επίσης, αρκετά χειρόγραφα δωρήθηκαν από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Χατζηδάκη και πολλά ακόμα από διάφορους ιδιώτες, μεταξύ αυτών ο Μικές Γεωργιαφέντης (συγγενής του Κρεατσούλη) και φιλόμουσοι Χιώτες.

Εν αντιθέσει με τα βιβλία της προσωπικής βιβλιοθήκης Κοραή, το δεύτερο μέρος της δωρεάς, αποτελούμενο από τις εκδόσεις του, δεν είχε την ίδια τύχη. Καμία από αυτές δεν περιήλθε στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Χίου, παρά μόνο ο Φιλ. Φουρναράκης έστειλε το 1867, ένα χρόνο πριν την αποστολή των ιατρικών βιβλίων του Κοραή, τα αντίτυπα των Ατάκτων (21 αντίτυπα σε 7 τόμους) που ήταν στην κατοχή του θείου του, Σταμάτη.

Περιεχόμενο Βιβλιοθήκης. «Αυτή είναι τω όντι ο θησαυρός των θησαυρών. Μέγα και πολύτιμον κειμήλιο άφησεν ο αείμνηστος εις τους συμπολίτας του». Με αυτά τα λόγια περιέγραφε ο Ιάκωβος Ρώτας τη βιβλιοθήκη του Κοραή σε επιστολή του προς τον Ν. Βάμβα το 1834. Στο ίδιο μήκος κύματος ήταν και η άποψη των πέντε σπουδαστών στο Παρίσι, που το 1936 ανέλαβαν τη διάσωσή της: «Η βιβλιοθήκη … είναι πολύτιμος διά την εκλογήν και σπανιότητα των εις αυτήν συγγραμμάτων, και ατίμητος διά τας πολλάς ιδιοχείρους σημειώσεις, αίτινες απαντώνται εις το περιθώριον πάσης σελίδος όλων των Ελλήνων συγγραφέων».

Ποιο όμως είναι το ακριβές περιεχόμενο της βιβλιοθήκης Κοραή; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι δυνατόν να δοθεί με ακρίβεια, κάτι που ισχύει και για τον αριθμό των βιβλίων. Κι αυτό γιατί όταν το 1842 άρχισαν να καταφθάνουν τα πρώτα βιβλία από τον Κ. Κρεατσούλη, η Εφορεία των Σχολείων δεν προχώρησε ούτε στην καταλογογράφησή τους ούτε στην αντιπαραβολή τους με τον κατάλογο που συνόδευε την αποστολή τους.

Η κατάσταση περιπλέχθηκε ακόμα περισσότερο τα επόμενα χρόνια, καθώς οι εκάστοτε υπεύθυνοι της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Χίου δεν φρόντισαν να διαχωρίσουν τα κοραϊκά βιβλία από αυτά των υπόλοιπων δωρεών που έφθαναν την Βιβλιοθήκη. Επιπλέον, η μετεγκατάσταση της Βιβλιοθήκης σε νέο κτίριο το 1870 και το 1885 συνέβαλε στην ανάμειξη βιβλίων από διαφορετικές συλλογές. Ούτε ο επίσημος κατάλογος της Βιβλιοθήκης από τον Ν. Πολίτη το 1871 ήταν διαφωτιστικός, από τη στιγμή που δεν αναφερόταν δίπλα στους τίτλους των βιβλίων η προέλευσή τους. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, ο Χιώτης καθηγητής της Φιλοσοφικής Αθηνών Στέργιος Φασουλάκης (1933–2018) ανέλαβε το έργο της διαλογής και συγκέντρωσης των βιβλίων του Κοραή σε ξεχωριστή αίθουσα της Βιβλιοθήκης Χίου, που από το 1885 έφερε πλέον το όνομα του εμπνευστή και μεγάλου δωρητή της. Όμως ούτε αυτός προχώρησε στην καταλογογράφηση των βιβλίων του Κοραή.

Ο κατάλογος των χειρογράφων του Αδαμάντιου Κοραή από τον Στέφανο Καββαδά το 1933 (βλ. «Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη») και τα συμπληρώματα που ακολούθησαν επέτρεψαν στους ερευνητές να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν το μεγάλο έργο του Κοραή, καθώς και τις προσπάθειές του να κατανοήσει τους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς, και την ελληνική γλώσσα σε όλη τη διαδρομή της.

Το 1967 ο ιστορικός Πολυχρόνης Ενεπεκίδης επιχείρησε σε σύγγραμά του (βλ. «Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη») να εκθέσει συνοπτικά με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία το περιεχόμενο των βιβλίων του Κοραή. Αναλυτικά, από τα έργα νομικής και πολιτειολογίας ξεχωρίσε αυτά των Ντυμόν, Ρουσσώ, Μπεκαρία, Μοντεσκιέ, Μακιαβέλι. Το τμήμα της Φιλοσοφίας περιέχει τους κλασικούς των παλαιότερων εποχών και τα βασικότερα έργα της εποχής του Αδ. Κοραή. Στα γεωγραφικά συγκαταλέγονται έργα Ελλήνων και Λατίνων κλασικών και των μεγάλων περιηγητών. Ιστορικά είναι τα βιβλία αναφορικά με την Γαλλική Επανάσταση και τα βασικά έργα της εποχής του για τους αρχαίους πολιτισμούς, με την αρχαία Ελλάδα και τα έργα των αρχαίων συγγραφέων να κατέχουν εξέχουσα θέση μεταξύ αυτών. Η κλασική αρχαιότητα δίνει το στίγμα της και στη συλλογή με τα λεξικά της βιβλιοθήκης, από το Λεξικό Σούδα μέχρι όλα τα γνωστά λεξικά της εποχής του.

Από τους συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας στη βιβλιοθήκη Κοραή, ο Ενεπεκίδης μνημονεύει τα έργα των Θερβάντες, Χάμιλτον, Ρενουάρ, Λαφονταίν, Μπουαλώ, ενώ αναφέρει και τη συλλογή των ελληνικών δημοτικών ασμάτων του Φωριέλ, έργα των Βάμβα, Κούμα, Βολταίου, Ντιντερό, Σενιέ, Γκρίμ και τα τραγούδια του Μπερανζέ. Ιδιαίτερη μνεία χρίζει το έργο Description de l’ Egypte (Περιγραφή της Αιγύπτου), το οποίο συντάχθηκε από το επιστημονικό προσωπικό του Μεγάλου Ναπολέοντα κατά τα έτη 1809–1822 και αποτελείται από 14 βιβλία με πίνακες (χαλκογραφίες και λιθογραφίες) και 20 επεξηγηματικά τεύχη. Το έργο αυτό αποτελεί δώρο του Μ. Ναπολέοντα στον Α. Κοράη για τη συμμετοχή του στη μετάφραση των Γεωγραφικών του Στράβωνος κατά τη διάρκεια των ετών 1804–1805.

Όσον αφορά τα βιβλία του ίδιου του Κοραή, από τα πιο σπάνια είναι: η διδακτορική του διατριβή με τίτλο Medicus Hippocraticus και η πρώτη του ιατρική μελέτη (Pyretologiae Synopsis) τo 1786, η έκδοση του έργου του Ιπποκράτη Περί αέρων, υδάτων και τόπων το 1800, οι φιλολογικές εκδόσεις των αρχαίων κλασικών (π.χ. Θεόφραστου, Ησύχιου κ.ά.) και η σημαντική για τη Χίο Βολισσία έκδοση του Ομήρου (1811–1820). Τέλος, ξεχωριστό –επιστημονικό και μη– ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ιδιόγραφες σημειώσεις του Κοραή στις πρώτες κενές σελίδες και στα περιθώρια των βιβλίων, με παρατηρήσεις, διορθώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές που δίνουν μια ευρύτερη διάσταση στα ήδη σημαντικά έργα.  

Η βιβλιοθήκη Κοραή σήμερα φυλάσσεται σε ξεχωριστή ομώνυμη αίθουσα στο ισόγειο της Δημόσιας Κεντρικής Ιστορικής Βιβλιοθήκης Χίου «Κοραής» (Κοραή 2)  και η πρόσβαση στο κοινό είναι ανοικτή.      

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Δημαράς, Κ.Θ., Ιστορικά Φροντίσματα. Β΄ Αδαμάντιος Κοραής, Πορεία 1996.

Ενεπεκίδης, Π., Κοραής – Κούμας – Κάλβος, Αν. Γαζής, Ούγος Φώσκολος, Αν. Δάνδολος, Β. Κόπιταρ. Ελληνικός τύπος και τυπογραφεία της Βιέννης 1790–1821. Έρευναι εις ευρωπαϊκά αρχεία και εις χειρογράφους συλλογάς, Αθήνα 1967.

Ζαχαρού-Λουτράρη, Αθηνά Κ., Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής». Η ιστορία και οι θησαυροί της, Αθήνα, Σύλλογος φίλων της Βιβλιοθήκης Χίου «Κοραής», Εκδόσεις «άλφα πι», 2008, σ. 31–42, 74–81.

«Η Βιβλιοθήκη της Χίου αποκτά χειρόγραφα του Κοραή», Χιακή Επιθεώρησις, 20 (Ιούλιος 1969). 

Καββάδας, Σ., Η εν Χίω Βιβλιοθήκη Κοραή (Ιστορία, Κατάλογος Χειρογράφων), Αθήνα 1933.

Καββάδας, Σ., «Τα ιατρικά βιβλία του Κοραή με αυτόγραφους σημειώσεις αυτού», ανάτυπο, δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας Αθηνών, 25ον Πανελλήνιον Συνέδριον εν Χίω, Πάσχα 1969, και στο περιοδικό Ακαδημαϊκή Ιατρική, τχ. Ιανουαρίου 1970.    

Κουκουρίδης, Κ., Ο Κοραής και η Χίος, Αθήνα, Εκδόσεις Νέστορας, 1993, σ. 175–197.

Μάμουκας, Α., Αδαμάντιος Κοραής. Βίος και έργα, εισαγωγ. σημείωμα Στερ. Φασουλάκης, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1989, σ. 57, 64, 91, 95, 167, 168, 170, 171, 178, 179, 183, 200. 

«Μορφές της Εθνεγερσίας – Αδαμάντιος Κοραής», Καθημερινή – «Επτά Ημέρες», Αθήνα 2001, σ. 62–120.

Φασουλάκης, Σ. / Γ., Χριστοδούλου, «Γύρω από την ιστορία της βιβλιοθήκης Κοραή: Αθησαύριστα κείμενα», Χιακά Χρονικά, ΙΔ΄ (1982), σ. 71–102 (ανάτυπο).

Φασουλάκης, Σ., «Κοραής και Κρεατσούλης, δύο ανέκδοτες επιστολές», Χιακά Χρονικά, ΙΕ΄ (1983), σ. 10–16 (ανάτυπο).