Ιστορική αναδρομή. Η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη στην Κρήτη ιδρύθηκε το 1908, όταν ο Δημήτριος Βικέλας (1835–1908), έμπορος, λόγιος, ποιητής και πεζογράφος, κληροδότησε στον Δήμο Ηρακλείου τη βιβλιοθήκη του.

O Δ. Βικέλας, με καταγωγή από εμπορικές οικογένειες, του πατέρα του Εμμανουήλ και της μητέρας του Σμαράγδας, ήταν προδιαγεγραμμένο από τα 17 του να ασχοληθεί με το εμπόριο, κοντά στον –εκ μητρός θείο του– Βασίλειο Μελά στο Λονδίνο. Το 1876 ωστόσο, μετά τον θάνατο του θείου του, εγκατέλειψε οριστικά το εμπόριο και στράφηκε στα γράμματα. Εξάλλου, παράλληλα με την ενασχόλησή του με το εμπόριο, παρακολουθούσε μαθήματα Βοτανικής και Αρχιτεκτονικής και επιπλέον γνώριζε αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά και λίγα γερμανικά. Στα 41 του πλέον, έχοντας αποκτήσει οικονομική άνεση, περνούσε τον καιρό του διαβάζοντας και συλλέγοντας βιβλία και ταξιδεύοντας κάθε τόσο σε διάφορες χώρες για να εμπλουτίσει τις γνώσεις και τις γνωριμίες του, αλλά και για να ωφελήσει τον τόπο του μέσω του διεθνούς κύρους του.

Στο πλαίσιο ενός τέτοιου ταξιδιού, το καλοκαίρι του 1894, ο Βικέλας βρισκόταν ως αντιπρόσωπος του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου στο Παρίσι, όπου διεξαγόταν το Διεθνές Αθλητικό Συνέδριο με θέμα την ανασύσταση των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο Βικέλας πρότεινε στους συνέδρους οι Αγώνες να διεξαχθούν στη γενέτειρά τους, την Ελλάδα, και παρά το γεγονός ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας ήταν ασθενική, η Επιτροπή αποφάσισε οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες να πραγματοποιηθούν στην Αθήνα το 1896. Ως πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής εγκαταστάθηκε από το 1896 οριστικά στην Ελλάδα, οδηγώντας τη χώρα στην επιτυχή αναβίωση των Αγώνων. Στη συνέχεια, μέχρι το τέλος της ζωής του αφιερώθηκε σε κοινωφελή έργα, με πιο γνωστό τον Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων.

Παρότι ο Βικέλας είχε καταγωγή από τη Σύρο και τη Βέροια, αποφάσισε να δωρίσει τα βιβλία του (4.730 τίτλοι) στον Δήμο Ηρακλείου, διαβλέποντας ότι οι ανασκαφές, που είχε πραγματοποιήσει ο Άγγλος αρχαιολόγος Άρθουρ Έβανς κατά τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα στην Κρήτη και είχαν φέρει στο φως αρχαιολογικά ευρήματα του Μινωικού Πολιτισμού, θα είχαν σπουδαίο πολιτιστικό και οικονομικό αντίκτυπο στο νησί. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι λίγο πριν από τον θάνατό του είχε επισκεφθεί το Ηράκλειο, ενώ το μεγάλο ενδιαφέρον του για το νησί υποδεικνύει και η έντονη δράση του, μετά το 1897, στον αγώνα για την απελευθέρωση της Κρήτης από την οθωμανική αυτοκρατορία.

Η Βιβλιοθήκη αρχικά εγκαταστάθηκε στο ισόγειο του κτιρίου του Νομαρχιακού Καταστήματος, το οποίο βρισκόταν τότε στη μέση του σημερινού Πάρκου Θεοτοκόπουλου. Στις 4 Μαρτίου 1910, η Μόνιμη Επιτροπή του Δήμου Ηρακλείου αποφάσισε να μετονομαστεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη σε «Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου» προς τιμήν του δωρητή της. Το 1912, έπειτα από απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου που είχε ιδρυθεί το 1880 και συγκέντρωνε αρκετά σχετικά με την Κρήτη βιβλία, παραχώρησε στον Δήμο 1.130 τόμους ποικίλου περιεχομένου. Το 1920 η βιβλιοθήκη μεταφέρθηκε στα τρία ισόγεια βορεινά δωμάτια του Δημαρχιακού Μεγάρου και στεγάστηκε εκεί μέχρι το 1932, οπότε μεταφέρθηκε στο Δημοτικό Μέγαρο των Αχτάρικων. Σε όλη τη  γερμανική κατοχή και μέχρι το 1947 λειτουργούσε σε ορισμένους από τους ισόγειους χώρους του Δημοτικού Μεγάρου των Αχτάρικων, ενώ ύστερα μεταφέρθηκε στον πρώτο όροφο του κτιρίου. Το 1987 ο Δήμος αποφάσισε να της παραχωρηθεί ολόκληρο το τριώροφο κτίριο των Αχτάρικων ώστε να καλυφθούν οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες της για χώρο.

Συλλογές της Βικελαίας. Η ίδρυση της Βιβλιοθήκης προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών πνευματικών ανθρώπων και φορέων, οι οποίοι προχώρησαν στη δωρεά των προσωπικών τους βιβλιοθηκών. Πρώτος δωρητής, το 1916, ήταν ο Ιωάννης Λυμπρίτης και ακολούθησαν το Γυμνάσιο Κρήτης, ο Στέφανος Ξανθουδίδης, ο Ανδρέας Ανδρεάδης, ο Ζαχαρίας Οικονόμου, οι κληρονόμοι του αρχιμανδρίτη Φωτίου Θεοδοσάκη, ο Ανδρέας Λυσιμάχου Καλοκαιρινός, ο Μάρκος Αυγέρης, η Έλλη Αλεξίου, ο Γεώργιος Ανεμογιάννης, ο Απολλόδωρος Μελισσείδης, ο Νίκανδρος Φραγκιαδάκης, ο Άρης Χατζηδάκης κ.ά.

Κατά τη δεκαετία του 1980 αρχίζει μια περίοδος σημαντικής ανάπτυξης της Βικελαίας, με συνεχείς προσκτήσεις υλικού και τη συντήρηση των αρχείων. Οι συλλογές της Βικελαίας αποτελούνται από βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες και οπτικοακουστικό υλικό, τα οποία καλύπτουν όλο το φάσμα των γνωστικών πεδίων, και επίσης περιλαμβάνουν πολλά ιστορικά τεκμήρια του νησιού που είναι μοναδικά. Εξέχουσα θέση ανάμεσα στις συλλογές κατέχει η Βιβλιοθήκη του Γιώργου Σεφέρη, που δωρήθηκε από τη γυναίκα του Μαρώ το 1986.

Υπολογίζεται ότι στα ράφια της Βικελαίας βρίσκονται περίπου 150.000 τίτλοι (180.000 τόμοι). Σε αυτούς συγκαταλέγονται διάφορες συλλογές οι οποίες περιήλθαν στη Βιβλιοθήκη υπό μορφή δωρεάς. Η Βικελαία έχει ταξινομηθεί βάσει του συστήματος DEWEY και για την οργάνωσή της έχει ακολουθηθεί το  σύστημα αυτοματοποίησης HORIZON. Επιπλέον, διαθέτει ηλεκτρονικό κατάλογο χάρη στον οποίο ο αναγνώστης μπορεί να περιηγηθεί σε όλο το υλικό της (βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, αρχειακά έγγραφα κ.ά.).

Η Βικελαία θησαυρίζει εφημερίδες, με παλαιότερο φύλλο (20 Ιανουαρίου 1867) αυτό της τουρκοελληνικής εφημερίδας Κρήτη –ημιεπίσημο όργανο της τουρκικής διοίκησης του νησιού–,  και περιοδικά από την εποχή της Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερα. Οι τίτλοι που εμπεριέχονται στο τμήμα αυτό υπολογίζονται στους 1.500 (περίπου 4.000 τόμοι), ενώ στο Ηλεκτρονικό Αρχείο Εφημερίδων και Περιοδικών της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Ιστορικών Εγγράφων  βρίσκονται ψηφιοποιημένα 56.378 φύλλα εφημερίδων και 208 τεύχη περιοδικών.

Αρχείο της Βικελαίας. Η Βιβλιοθήκη διαθέτει πλούσιο Τμήμα Αρχείων που καλύπτει την περίοδο 1217–1975. Σ’ αυτό έχει συγκεντρωθεί το αρχειακό υλικό που συντάχθηκε στην Κρήτη από τους κατακτητές της, μέσα σε επτά περίπου αιώνες (1217–1898), και το σύνολό του είναι προσιτό στους ερευνητές. Να τονιστεί ότι η Βικελαία είναι η μοναδική βιβλιοθήκη παγκοσμίως που κατέχει μέρος αρχείου, σε πρωτότυπα έγγραφα ή αντίγραφά τους, τα οποία συνέταξαν οι διάφοροι κατακτητές του νησιού.

Οι κυριότερες συλλογές δημοσίων εγγράφων του Τμήματος Αρχείων είναι:

• Το Βενετικό Αρχείο. Πρόκειται για τα αρχεία του «Βασιλείου της Κρήτης» τα οποία φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας μέχρι και σήμερα. Το 1992 η Βικελαία απέκτησε τα αρχεία σε μορφή μικροφίλμ.
• Το Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου. Αποτελείται από χειρόγραφους κώδικες του Ιεροδικείου Ηρακλείου που καλύπτουν χρονικό διάστημα 230 ετών. Οι κώδικες αυτοί είναι γραμμένοι στα τουρκικά με την παλιά αραβική γραφή και αφορούν τη δημόσια λειτουργία της οθωμανικής διοίκησης. Το ψηφιοποιημένο υλικό του συγκεκριμένου αρχείου, το οποίο περιέχει 398 κώδικες, 124 ντοσιέ, 114 πρωτόκολλα, 26 τεφτέρια, 107 βιβλία και 10 φακέλους από το 1637 έως το 1930, αποτελεί μέρος της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Ιστορικών Εγγράφων της Βικελαίας.
• Το Αρχείο της Δημογεροντίας Ηρακλείου. Ο θεσμός των «δημογεροντιών» ίσχυσε στην Κρήτη κατά τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκικής κυριαρχίας, από το 1858 έως το 1900. Ήταν προνόμιο που παρείχαν οι Οθωμανοί στους χριστιανούς για να αποφύγουν εθνεγερσίες. Το ψηφιοποιημένο υλικό του συγκεκριμένου αρχείου, το οποίο περιέχει 555 φακέλους (181.841 φύλλα) από το 1858 έως το 1900, αποτελεί μέρος της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Ιστορικών Εγγράφων.

Δανειστική Βιβλιοθήκη. Εργαστήρια. Εκπαίδευση. Η Βικελαία έχει επίσης Δανειστικό Τμήμα με πάνω από 35.000 βιβλία διαθέσιμα, Αναγνωστήριο και Οπτικοακουστικό Τμήμα, ενώ από τον Μάιο του 2018 λειτουργεί το Εργαστήριο Συντήρησης Παλαιτύπων και Αρχειακού Υλικού, που είναι υπεύθυνο για τη συντήρηση και την αποκατάστασή τους. Επιπλέον, η Βιβλιοθήκη διοργανώνει εκπαιδευτικές δράσεις για τους μαθητές, με την αρωγή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, και προβαίνει ανά τακτά χρονικά διαστήματα σε εκδόσεις, οι οποίες εντάσσονται σε δέκα γνωστικές κατηγορίες. Από το 1985 εκδίδει το δικό της περιοδικό, με τίτλο Παλίμψηστον (τελευταίο τεύχος το 38, Φθινόπωρο 2021). Ιδρυτής του ήταν ο μακροβιότερος έφορος της Βιβλιοθήκης, ο οποίος έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στην ανάδειξή της, ο Νίκος Γιανναδάκης (1946–1998).

Διοίκηση της Βιβλιοθήκης. Όπως ορίζει ο πρόσφατος Κανονισμός της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, τον οποίο κατάρτισε το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου στις 28 Μαρτίου 2005 (ο πρώτος είχε συνταχθεί το 1991), η Βιβλιοθήκη αποτελεί ιδιαίτερο τμήμα των υπηρεσιών του Δήμου, διευθύνεται από τον εκάστοτε έφορό της, την Επιτροπή Εποπτείας και τον εκάστοτε πρόεδρό της, και υπάγεται διοικητικά στη «Διεύθυνση Κοινωνικών και Πολιτιστικών Λειτουργιών».

Η Επιτροπή Εποπτείας, η οποία ανανεώνεται και ανασχηματίζεται πάντοτε με απόφαση του εκάστοτε Δημοτικού Συμβουλίου, έχει ως έργο της κυρίως την επιμέλεια και φροντίδα των εν γένει επιστημονικών δραστηριοτήτων της Βικελαίας και εισηγείται σχετικά στο Δημοτικό Συμβούλιο.

Εκδόσεις της Βικελαίας. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, παράλληλα με τον εμπλουτισμό των  συλλογών της, η Βιβλιοθήκη προχώρησε και στην ανάπτυξη του τομέα των εκδόσεων. Μέχρι σήμερα, το εκδοτικό της πρόγραμμα περιλαμβάνει περισσότερους από 200 τίτλους, κυρίως κρητολογικού ενδιαφέροντος, οι οποίοι έχουν εκπονηθεί σε συνεργασία με διάφορες πανεπιστημιακές σχολές καθώς και με πνευματικά ιδρύματα και ινστιτούτα, διαπρεπείς φιλολόγους, ιστορικούς και λογοτέχνες.

Οι εκδόσεις ανά κατηγορία είναι οι εξής: Ιστορία & Αρχαιολογία, Τουρκικό Αρχείο, Βενετικό Αρχείο, Φιλολογία, Τέχνη: Ιστορία και Πράξη, Περιοδικά, Συναγωγές Μελετών, Τιμητικοί Τόμοι & Πρακτικά Συνεδρίων, Εκδόσεις Δήμου Ηρακλείου, Εκδόσεις Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων (ΤΕΔΚ) Κρήτης. Δύο ενδεικτικοί τίτλοι από το σύνολο των εξαντλημένων εκδόσεων, οι οποίοι όμως έχουν ψηφιοποιηθεί, είναι οι εξής:     

• Παλίμψηστον, τεύχη 1–34 (1985–2017), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.
• Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, επιμ. Ν. Σταυρινίδης, τόμ. Α΄ (1986), τόμ. Β΄ (1986), τόμ. Γ΄ (1987), τόμ. Δ΄ (1984), τόμ. Ε΄ (1985), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, δαπάνη Δήμου Ηρακλείου.

Βιβλιογραφία για τη Βικελαία

Βραχλιώτου, Μαρία, «Η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, χθες, σήμερα, αύριο», Βιβλιοθήκες και πληροφόρηση, Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθηκαρίων, 20 (2008), σ. 45–47. Διαθέσιμο στο: https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/12350.

Γιανναδάκης, Ν.Χ., «Η Βικελαία Βιβλιοθήκη ή αλλιώς, μια ακόμα “Μποτίλια στο πέλαγος”», χ.χ. Διαθέσιμο στο: http://www.vikelaia.gr/index.php/vikelaia-library/history.

Δετοράκης, Θ., Ανέκδοτες επιστολές του Δημητρίου Βικέλα στον Ιωσήφ Χατζηδάκη, Ηράκλειο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2008.

Σπανάκης, Σ.Γ., Η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη και ο δημιουργός της, Ηράκλειο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 1978.