Ιστορική αναδρομή. Οι πρώτες απόπειρες δημιουργίας βιβλιοθήκης από το Α΄ Γυμνάσιο Σύρου χρονολογούνται πριν από τη νομοθέτηση των σχολικών βιβλιοθηκών το 1835 και συνδέονται με την ίδρυση του εκπαιδευτικού αυτού ιδρύματος το 1833. Η ύπαρξη του Γυμνασίου στο νησί οφειλόταν σε πρωτοβουλία εποίκων από τη Χίο και τα Ψαρά, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Ερμούπολη μετά τις καταστροφές των νησιών τους και συντέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στη μετατροπή της στο πρώτο αστικό κέντρο του ελληνικού κράτους. Πέρα από την επιχειρηματική τους δράση σε τομείς όπως το εμπόριο, η ναυτιλία και η βιομηχανία, οι έποικοι έδωσαν μεγάλη βαρύτητα στην καλλιέργεια της εκπαίδευσης, η οποία άλλωστε αποτελούσε και βασικό εθνικό στόχο.
Από το 1828 ακόμα, ο Λουκάς Ράλλης, Χιώτης μεγαλέμπορος και ευνοούμενος του Ι. Καποδίστρια, με αναφορά του προς τον Κυβερνήτη τόνιζε την ανάγκη ίδρυσης στη Σύρο ανώτερου σχολείου για τη μόρφωση των μαθητών που αποφοιτούσαν από το δημοτικό. Την ίδια χρονιά τυπώθηκαν σε τυπογραφεία της Ερμούπολης τα πρώτα βιβλία, ενώ ένα χρόνο αργότερα ιδρύθηκε το «Ελληνικό Μουσείο», ένα είδος φιλολογικού συλλόγου με βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο, που οργάνωνε τακτικά διαλέξεις σχετικές με τη Γενική Ιστορία, το Εμπορικό Δίκαιο και τη Μαθηματική Γεωγραφία. Επιπλέον, το 1829 λειτουργούσαν στην Ερμούπολη δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία τα οποία συντηρούσε η Κοινότητα, τρία ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά και πέντε ιδιωτικά ελληνικά σχολεία.
Μέσα σε αυτό το «φιλοπρόοδο» και «φιλόκαλο» κλίμα που επικρατούσε στο νησί, απόρροια προφανώς και της πολιτιστικής και εκπαιδευτικής παράδοσης των προσφύγων, τον Μάιο του 1833 μια επιτροπή από Χιώτες της Σύρου πρότειναν στον Χιώτη αρχιμανδρίτη Νεόφυτο Βάμβα, και καθηγητή τότε στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας, να αναλάβει την οργάνωση του Γυμνασίου, επιμένοντας ιδιαίτερα στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί, όπως και του υποδείκνυαν στην επιστολή τους: «Μη λησμονήσητε δε τούτο μόνον, ότι οι εκπαιδευθησόμενοι νέοι της Ερμουπόλεως θέλουν πάντοτε προετοιμάζεσθαι διά να διατρέξωσι το στάδιον της εμπορικής βιομηχανίας, ήτις είναι το κύριον επάγγελμα των κατοίκων τούτων».
Ο Βάμβας αποδέχθηκε την πρόταση των συμπατριωτών του και τον Σεπτέμβριο του 1833 υπέβαλε σχετικό έγγραφο με τίτλο «Γενικόν Σχέδιον του εν Ερμουπόλει Ελληνικού Γυμνασίου», 
το οποίο προέβλεπε τα είδη των διδασκόμενων μαθημάτων, τις ώρες διδασκαλίας και τις επιβαλλόμενες ποινές. Τόσο οι Δημογέροντες όσο και οι Έφοροι Εκπαιδευτικών Καταστημάτων της Ερμούπολης ενέκριναν το σχέδιο και προχώρησαν στη διαδικασία ανέγερσης του κτιρίου που θα στέγαζε το Γυμνάσιο. Χάρη στην αθρόα συμβολή των κατοίκων του νησιού, μέσω εράνων, φόρων και ομολογιακών δανείων, το κτίριο, που βασίστηκε σε σχέδια του Γερμανού αρχιτέκτονα Γιόχαν Ερλάχερ, ολοκληρώθηκε εντός 14 μηνών. Η τελετή των εγκαινίων έγινε στις 13 Νοεμβρίου 1834 και πρώτος διευθυντής (το 1836 ο τίτλος μετατράπηκε σε «γυμνασιάρχης») διορίστηκε ο Ν. Βάμβας.
Η ύπαρξη Βιβλιοθήκης θεωρούνταν αναπόσπαστο μέρος του νεοσυσταθέντος Γυμνασίου από την Εφορεία Εκπαιδευτικών Καταστημάτων, με αποτέλεσμα ένα μέρος των χρημάτων που συγκεντρώνονταν από το 1833 να δοθεί για την αγορά των «στοιχειωδών βιβλίων», τα οποία θα εξυπηρετούσαν τις διδακτικές ανάγκες του Γυμνασίου. Το 1835 άρχισε να σχηματίζεται ο πυρήνας της Βιβλιοθήκης, αποτελούμενος από τις προσφορές του γραμματέα της Δημογεροντίας Κωνσταντίνου Χαριλάου και του Νεόφυτου Δούκα.
Δύο ανέκδοτοι κατάλογοι του 1836 δίνουν μια σαφέστερη εικόνα για τα βιβλία της γυμνασιακής βιβλιοθήκης το πρώτο διάστημα της λειτουργίας της. Συγκεκριμένα, το καταγεγραμμένο υλικό χωριζόταν σε δύο κατηγορίες συλλογών, αυτές που προέρχονταν από ιδιωτικές προσφορές και αυτές που ήταν χορηγία του κράτους. Οι πρώτες περιλάμβαναν όλους κι όλους 30 τίτλους, από τους οποίους οι 23 αφορούσαν βιβλία ελληνόγλωσσα (Ελλήνων κλασικών, έργα εκκλησιαστικής και θεολογικής γραμματείας από τον 17ο έως και τον 19ο αιώνα, εγχειρίδια γραμματικής κ.λπ.) και οι 7 ξενόγλωσσα —5 γαλλικά και 2 ιταλικά (μεταφράσεις αρχαίων, ιστορικά βιβλία, εκκλησιαστική ρητορεία, φιλοσοφία). Πολλές από τις προσφορές των συγγραφέων, εκδοτών και χορηγών εμφανίζονται σε μεγάλους αριθμούς αντιτύπων, ενώ οι δωρεές βιβλίων από τους αδελφούς Ζωσιμάδες εμφανίζονται σημαντικές και στους δύο καταλόγους. Σαφώς περισσότεροι ήταν οι τίτλοι των βιβλίων που προέρχονταν από την κυβερνητική χορηγία. Πρόκειται για 73 ελληνικές εκδόσεις των ετών 1798–1835 σε 138 τόμους (239 με τα πολλαπλά αντίτυπα ορισμένων). Πιο αναλυτικά, στους καταλόγους αναγράφονταν έργα του Ευγένιου Βούλγαρη, του Νικηφόρου Θεοτόκη, του Αδαμάντιου Κοραή, του Νεόφυτου Δούκα, του Κωνσταντίνου Κούμα, του Στέφανου Κομμητά, του Άνθιμου Γαζή κ.ά. Περισσότεροι από 40 τίτλοι αφορούσαν την αρχαία γραμματεία και οι υπόλοιποι κατανέμονταν σε άλλους διδακτικούς κλάδους (π.χ. θρησκευτικά, φιλοσοφία, μαθηματικά, ιστορία κ.λπ.) ή διάφορες επιστήμες (ιατρική, νομική, πολιτική), συνήθως μεταφράσεις ξένων έργων.
Στο τέλος του 1836 ο Δήμος της Ερμούπολης θα αναλάβει εξ ολοκλήρου τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου, εν αντιθέσει δηλαδή με όσα προέβλεπε το Βασιλικό Διάταγμα του 1835 «Περί συστάσεως δημοσίου βιβλιοθήκης εις έκαστον των δημοσίων σχολείων του κράτους». Αυτή η κατάσταση, που κατά τα φαινόμενα προέκυψε με πρωτοβουλία του Δήμου Ερμούπολης, αποσύνδεσε τη Βιβλιοθήκη από την κρατική εξάρτηση, η οποία έτσι κι αλλιώς αποδεικνυόταν και στην υπόλοιπη χώρα ανεπαρκής για τη λειτουργία των σχολικών βιβλιοθηκών. Ο Δήμος λοιπόν και οι τοπικοί φορείς ήταν έτσι μοναδικοί υπεύθυνοι για την οργάνωση της βιβλιοθήκης εντός του σχολικού χώρου. Επιπλέον, έτσι δινόταν η δυνατότητα να αποκτηθούν βιβλία ανεξάρτητα από τις επιλογές και τις διαθεσιμότητες του κράτους. Παρ’ όλα αυτά, οι κρατικές βιβλιοαποστολές δεν θα σταματήσουν, καθώς έως το 1871 θα γίνουν ακόμα τρεις, με 78 τίτλους συνολικά.
Ο θετικός αντίκτυπος δεν θα αργήσει να φανεί, με την εξέλιξή της διαφοροποιείται από των άλλων σχολικών βιβλιοθηκών. Σύντομα θα συσταθεί αναγνωστήριο στον χώρο της, ενώ η συλλογή της αρχίζει να εμπλουτίζεται, όχι μόνο μέσω δωρεών ή χορηγιών, αλλά και μέσω αγορών. Μέχρι το 1840, κατά τη θητεία του Γεωργίου Σερούιου (1836–1849) ως γυμνασιάρχη, αγοράζονται γαλλικές εκδόσεις σχετικές με το εμπορικό και το ποινικό δίκαιο, την εκβιομηχάνιση αλλά και εγχειρίδια της γαλλικής γλώσσας.
Το 1841 εντάχθηκε στη Βιβλιοθήκη η συλλογή του Ιάκωβου Ρώτα, η πιο σημαντική αγορά στην ιστορία της. Ο Ρώτας ήταν έμπορος από τη Τζιά, ο οποίος έζησε για 35 χρόνια στην Τεργέστη και διατηρούσε στενή φιλική σχέση με τον Αδαμάντιο Κοραή, κάτι που μαρτυρεί και το γεγονός ότι ο Κοραής τον όρισε επίτροπο της διαθήκης του. Το 1840, κι ενώ ήταν πλέον εγκατεστημένος στην Αθήνα, o Ρώτας περιήλθε σε δύσκολη οικονομική θέση και γι’ αυτό τον λόγο αποφάσισε να πουλήσει τη βιβλιοθήκη του, κάνοντας σχετική κρούση στον Δήμο της Ερμούπολης. Η επιλογή του μόνο τυχαία δεν ήταν, αφού γνώριζε ότι οι Ερμουπολίτες ήταν σε θέση αφενός να εκτιμήσουν το περιεχόμενο της συλλογής του και αφετέρου να διαθέσουν το ποσό στο οποίο την κοστολογούσε. Πράγματι, η Δημοτική Αρχή, προεξάρχοντος του δημάρχου Νικόλαου Πρασακάκη, επέδειξε ενδιαφέρον και ζήτησε από τον Ρώτα τον κατάλογο της βιβλιοθήκης. Μετά από αρκετές γραφειοκρατικές διαδικασίες και ορισμένες διαπραγματεύσεις για την τιμή αγοράς της συλλογής, η βιβλιοθήκη Ρώτα πέρασε στην κτήση της Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου έναντι 10.000 δραχμών.
Τα επόμενα χρόνια και μέχρι το 1855, επί γυμνασιαρχίας Γεωργίου Σουρία (1850–1863), αποκτήθηκαν έργα σχετικά με την ιστορία και τη γεωγραφία, κυρίως εκδόσεις Ελλήνων και Λατίνων κλασικών. Το 1888 αγοράστηκαν από τον γυμνασιάρχη Σπυρίδωνα Δουκάκη (1886–1889) 261 τόμοι κλασικών κειμένων, εκδόσεις Λιψίας, ενώ, ανάμεσα σε άλλες αξιοσημείωτες αγορές, μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, η Βιβλιοθήκη απέκτησε το 1890 τον Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσης του Ερρίκου Στεφάνου.
Παράλληλα με τις αγορές, των 70 πρώτων χρόνων λειτουργίας της, θα συνεχιστούν και οι δωρεές βιβλίων προς τη Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου. Σύμφωνα με τον Κατάλογο των εντύπων του 1989 (βλ. περισσότερα στη συνέχεια), γνωστοί είναι τουλάχιστον 31 δωρητές που είχαν άμεση ή έμμεση σχέση με το Γυμνάσιο και το νησί. Επίσης, ένας μικρός αριθμός εντύπων αποκτήθηκε με το σύστημα της συνδρομής. Ο Δήμος, δηλαδή, ενίσχυε συγγραφείς και την έκδοση των βιβλίων τους μέσω της προαγοράς ορισμένων αντιτύπων, τα οποία στη συνέχεια τα παραχωρούσε στη γυμνασιακή βιβλιοθήκη.
Μεταξύ των σημαντικών δωρεών συγκαταλέγεται αυτή του επισκόπου Κυκλάδων Άνθιμου Κομνηνού, ο οποίος το 1842 κληροδότησε στο Γυμνάσιο μέρος της συλλογής του, συνολικά 66 τίτλοι (119 τόμοι) λειτουργικών, πατερικών, δογματικών και ερμηνευτικών κειμένων, καθώς και λεξικά, γραμματικές, εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων (Αισχύλος, Ισοκράτης, Ευριπίδης, Πλούταρχος κ.ά.) και έργα σχετικά με την ιστορία και τη γεωγραφία. Επίσης, το 1880 ένας Έλληνας σπουδαστής στο Παρίσι, που θέλησε να διατηρήσει την ανωνυμία του, δώρισε στη Βιβλιοθήκη, μέσω του δασκάλου του Εμμ. Μαγκάκη, συνολικά 54 εγχειρίδια και μεθόδους εκμάθησης ξένων γλωσσών (της αγγλικής, της γαλλικής, της ιταλικής και της γερμανικής). Τέλος, το 1897, ο Δημήτριος Βικέλας παραχώρησε στη Βιβλιοθήκη 114 τόμους από την πλούσια συλλογή του, το κύριο σώμα της οποίας βρίσκεται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου.
Καθοριστική για τη διαμόρφωση –τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά– της Βιβλιοθήκης υπήρξε η δωρεά του Εμμ. Μαυρογορδάτου, παλιού μαθητή του Γυμνασίου επί γυμνασιαρχίας του Γ. Σερούιου. Το 1906 ο Μαυρογορδάτος έστειλε από το Λονδίνο όπου κατοικούσε 697 τόμους βιβλίων, μαζί με μια επιστολή προς τον «Γραμματέα του Βασιλικού Γυμνασίου Σύρου», σχολιάζοντας το είδος τους. Η συλλογή περιλάμβανε έργα κλασικών συγγραφέων, εκκλησιαστικά συγγράμματα, λεξικά, γραμματικές, έργα γεωγραφικά, ιστορικά και λογοτεχνικά. Πέρα από αυτά, θησαύριζε και συγγράμματα ιστορικής αξίας που έκαναν τη Βιβλιοθήκη να διαφοροποιείται από τις αντίστοιχες σχολικές της εποχής, όπως για παράδειγμα η πρώτη έκδοση, το 1526, των θείων Λειτουργιών του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Βασιλείου του Μεγάλου, του Ιακώβου του Αδελφοθέου και των προηγιασμένων (αποτελεί το παλαιότερο βιβλίο της Βιβλιοθήκης), ο τετράτομος θησαυρός της ελληνικής γλώσσας του 16ου αιώνα και οι παρισινές εκδόσεις του Κοραή. Τα βιβλία της συλλογής είχαν αγοραστεί από το Λονδίνο, το Παρίσι και την Αθήνα και ορισμένα φέρουν ιδιόχειρα κτητορικά σημειώματα, βιβλιόσημα προηγούμενων κτητόρων, παρασελίδιες σημειώσεις στα λατινικά και τα αγγλικά, αφιερώσεις των συγγραφέων κ.λπ.
Δημοτική ή Σχολική Βιβλιοθήκη; Από το 1836, δηλαδή τρία μόλις χρόνια μετά την ίδρυση του Γυμνασίου, είχε ξεκινήσει διαμάχη ανάμεσα στον Δήμο Ερμούπολης και το Γυμνάσιο για την κυριότητα της Βιβλιοθήκης. Κι αυτό γιατί, παρότι από τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου το Γυμνάσιο Σύρου είχε αναγνωριστεί ως δημόσιο, ο Δήμος, και κατ’ επέκταση οι Ερμουπολίτες, συνέχιζαν να αντιμετωπίζουν τη Βιβλιοθήκη «ως ίδιον αυτών τέκνον», γεγονός που συνεπαγόταν την παραμονή της στην αρμοδιότητα του Δήμου. Πράγματι, ο Δήμος ζητούσε σε κάθε σύνταξη νέου καταλόγου των βιβλίων της Βιβλιοθήκης να γίνεται σύγκριση με τους προηγούμενους, ώστε να επισημαίνονται τα βιβλία που ανήκαν στον Δήμο, όσα στάλθηκαν από την κυβέρνηση και αυτά που δωρήθηκαν από τρίτους. Επιπλέον, από το 1849 τουλάχιστον, ο Δήμος κάλυπτε τις δαπάνες βιβλιοφύλακα για την προστασία και τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης, μια κίνηση που φανέρωνε την πρόθεσή του να κατοχυρώσει εμπράκτως την κυριότητά του επί των βιβλίων. Πάγιο φαινόμενο όλο αυτό το διάστημα ήταν και ο χαρακτηρισμός της Βιβλιοθήκης ως δημοτικής μεν από τον Δήμο, ως γυμνασιακής δε από την πλευρά του Γυμνασίου στη μεταξύ τους αλληλογραφία.
Στα τέλη του 19ου αιώνα η διαμάχη εντάθηκε, γι’ αυτό το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε να διεκδικήσει τα βιβλία που υποστήριζε ότι του ανήκαν, αποδεχόμενο παράλληλα πρόταση να διατεθούν 1.000 δραχμές για τη μεταφορά της Βιβλιοθήκης στο δημαρχιακό μέγαρο. Τελικά, η μεταφορά δεν πραγματοποιήθηκε. Την ίδια εποχή, την περίοδο 1889–1890, ο καθηγητής του Γυμνασίου Νικόλαος Μπαξεβανάκης επιχείρησε τη σύνταξη καταλόγου της Βιβλιοθήκης. Ο Μπαξεβανάκης κατέγραψε 4.586 τόμους και τους ταξινόμησε σε οκτώ θεματικές ενότητες, χωρίς όμως να υπάρξει συνέχεια στο έργο του, με ευθύνη που ο ίδιος απέδιδε στους διορισμένους από τον Δήμο, ακατάλληλους βιβλιοφύλακες που παραμέλησαν τη Βιβλιοθήκη.
Στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η κατάσταση έφτασε εκ νέου σε οριακό σημείο, με αφορμή τις δωρεές επιφανών προσωπικοτήτων (βλ. προηγουμένως), επειδή οι δωρητές δεν προσδιόριζαν με ακρίβεια αν με τον όρο Βιβλιοθήκη εννοούσαν αυτή του Γυμνασίου ή εκείνη, που όπως υποστήριζε ο γυμνασιάρχης, είχε σχηματιστεί παράλληλα. Οριστική λύση στο ζήτημα δόθηκε το 1926 όταν ο δήμαρχος Επαμεινώνδας Παππαδάμ αποφάσισε να ιδρύσει αυτοτελή δημοτική βιβλιοθήκη, στην οποία θα μεταφέρονταν τα βιβλία της Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου που ανήκαν στον Δήμο. Την απόφαση του δημάρχου προσυπέγραψε και ο νομάρχης, ο οποίος σε επιστολή του προς τον υπουργό Παιδείας την 1η Δεκεμβρίου του 1926 τόνιζε ότι ο χώρος και ο τρόπος λειτουργίας της Βιβλιοθήκης την καθιστούσαν τελείως άχρηστη, αφού το Γυμνάσιο δεν διέθετε αίθουσα για μελέτη ούτε προσωπικό για να εξυπηρετήσει το αναγνωστικό κοινό.
Ένα χρόνο μετά, το 1927, ο υπουργός συναίνεσε στο αίτημα του δημάρχου και έδωσε εντολή στον γυμνασιάρχη να παραδώσει στον Δήμο όσα βιβλία ανήκαν σε αυτόν. Η επιλογή έγινε από έναν εκπρόσωπο του Δήμου και έναν καθηγητή του Γυμνασίου, με κριτήριο τις σφραγίδες που έφεραν («Δήμος Ερμουπολιτών» και «Διοίκησις Σύρου»). Στις 13 Μαΐου 1929 άρχισε η παράδοση των βιβλίων, τα οποία συνολικά ανέρχονταν σε 2.073 τόμους, από τους οποίους οι 1.077 είχαν τη σφραγίδα του Δήμου Ερμούπολης και οι 996 τη σφραγίδα της Διοίκησης Σύρου.
Από εκείνη τη χρονική στιγμή η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου παύει ουσιαστικά να εμπλουτίζεται, με τις δωρεές να είναι ελάχιστες. Σύμφωνα με τη συστηματική καταγραφή των εντύπων της, που κατέληξε στην έκδοση του Καταλόγου της από την Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού (περιοδικό Μνήμων) το 1989, με την επιμέλεια της Άννας Ματθαίου και της Βίκυς Πάτσιου, καταγράφηκαν συνολικά 1.601 τίτλοι βιβλίων που καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1526–1900. Ας σημειωθεί ότι μόνο 55 από αυτά είχαν εκδοθεί στην Ερμούπολη.
Από το σύνολο των βιβλίων, οι περισσότεροι τίτλοι (1.215) αφορούν εκδόσεις του 19ου αιώνα. Το υψηλό αυτό ποσοστό (75,89%) εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από τον τύπο της Βιβλιοθήκης, καθώς ως σχολική έπρεπε το περιεχόμενό της να συνεπικουρεί τους διδακτικούς σκοπούς του Γυμνασίου. Στην υπόλοιπη κατανομή των βιβλίων ακολουθούν 115 τίτλοι του 18ου αιώνα, 82 του 20ού (μέχρι το 1920), 64 του 17ου κ.λπ. Σύμφωνα με τις επιμελήτριες του Καταλόγου, τα βιβλία διακρίνονται στις εξής θεματικές κατηγορίες: θεολογικά (κείμενα των Πατέρων της εκκλησίας, λειτουργικά βιβλία, απανθίσματα από εκκλησιαστικά κείμενα), βιβλία προφανώς για διδακτική χρήση (γραμματικές της ελληνικής και των ξένων γλωσσών, λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, εκδόσεις κλασικών κειμένων, εγχειρίδια θετικών επιστημών), συλλογές νόμων και διαταγμάτων, βιβλία νεοελληνικής γραμματείας –και ξένης–, φιλοσοφικά, ιστορικά, νομικά, οικονομικά και περιοδικά φιλολογικού κυρίως χαρακτήρα.
Η Βιβλιοθήκη συνέχισε για χρόνια να στεγάζεται στο παλαιό κτίριο του Α΄ Γυμνασίου, παραμένοντας κλειστή για το κοινό, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 όταν σταδιακά άρχισε να μεταφέρεται στα ΓΑΚ / Αρχεία Νομού Κυκλάδων στην Ερμούπολη. Σήμερα η συλλογή είναι προσβάσιμη στους ερευνητές.
Κατάλογοι της Βιβλιοθήκης
Ματθαίου, Άννα / Βίκυ, Πάτσιου, Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Σύρου, Κατάλογος Εντύπων (1526–1920), Ερμούπολη Σύρου, Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων, 1989.
Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμουπόλεως, Κατάλογος – Μέρος Πρώτο: Έντυπα του Παλαιού Βιβλίου Εισαγωγής, καταγραφή Οντέτ Βαρών-Βασάρ / Μαρίζα Δαλεζίου, επιμ. Χ. Λούκος, Ερμούπολη, Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμουπόλεως / Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, 2003.
Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη
Δρακάκης, Α., «Από την ιστορίαν του Γυμνασίου της Ερμουπόλεως», Χρονικά του Γυμνασίου Αρρένων Σύρου, επιμ. Μ. Πελοποννήσιος / Ι. Θωμόπουλος, Σύρος 1962, σ. 91–104.
Δρακάκης, Α., «Ιάκωβος Ρώτας, ο Τζιώτης λόγιος της εποχής του Διαφωτισμού και η Βιβλιοθήκη του», ανάτυπο από το περιοδικό Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 13 (1985–1990).
Κορρές, Σ., «Τα κατά την ίδρυσιν του Γυμνασίου Σύρου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 2 (1962), σ. 7–35.
Πελοποννήσιος, Μ., «Τα κληροδοτήματα και αι δωρεαί του Γυμνασίου Αρρένων Σύρου», Χρονικά του Γυμνασίου Αρρένων Σύρου, Σύρος 1962.
Πελοποννήσιος, Μ., «Το ιστορικό Γυμνάσιο Σύρου και η συμβολή του στην αναγέννηση της Παιδείας», διάλεξη που δόθηκε στις 29 Ιανουαρίου 1990 στην Αρχαιολογική Εταιρεία υπό την αιγίδα του ΚΑΚΝ, Αθήνα 1991.
«Το ιστορικό Γυμνάσιο Σύρου. Αφιέρωμα στα 160 χρόνια από την ίδρυσή του (1833–1993)», Συριανά γράμματα, 21, έκτος χρόνος (Ιανουάριος 1993).
Τραυλός, Ι. / Αγγελική, Κόκκου, Ερμούπολη, Αθήνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1980, σ. 107–108.
Φραγκίσκος, Ε.Ν., «Σχολική Βιβλιοθήκη, Κοινωνικές και Εκπαιδευτικές πραγματικότητες. Το Γυμνάσιο της Σύρου (1835–1844)», υπό έκδοση στο περιοδικό Τετράδια Εργασίας 9β, ΚΝΕ / ΕΙΕ.
Φραγκίσκος, Ε.Ν., «Η βιβλιοθήκη του εμπόρου φίλου του Κοραή Ιακ. Ρώτα και η δεξίωσή της σε μια αναπτυσσόμενη περιφέρεια του νεοελληνικού κράτους», Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων. Αφιέρωμα στον Κ.Θ. Δημαρά, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1994, σ. 129–139.
Χούμης, Α., «Γυμνάσιον Ερμουπόλεως. Πρακτικά Κοινοτικής εν Ερμουπόλει Συνελεύσεως αφορώσης την ίδρυσιν αυτού», Παρνασσός, 11 (1887).