Το όνομα Σίβυλλα ή Σιβύλλα αποδιδόταν στην αρχαιότητα σε κάθε μάντισσα που, δίχως να της το ζητήσουν, έδινε τους χρησμούς της, προφητεύοντας συνήθως δυσάρεστα ή φοβερά μελλούμενα. Όπως έχει σημειωθεί από την αρχαιότητα, στη ρίζα του μπορεί να διακριθεί ένας δωρικός τύπος του ουσιαστικού «θεός» (σιός) και ένας αιολικός τύπος του ουσιαστικού «βουλή» (βόλλα) που σημαίνει θέληση. Ο Ιερώνυμος την ονομάζει Θεοβούλη (Adversus Jovinianum 1, 306, D). Σύμφωνα με την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων, αυτό συνέβαινε όταν ένα θείο πνεύμα την επισκεπτόταν φέρνοντάς τη σε έκσταση. Οι Σίβυλλες δεν σχετίζονταν με κάποιο μαντείο, είχαν έμφυτο προφητικό χάρισμα, χωρίς να είναι αθάνατες, αλλά η διάρκεια της ζωής τους ξεπερνούσε κατά πολύ τον μέσο όρο ζωής του ανθρώπου. Το μουσικό όργανο, που έχει συνδεθεί μαζί τους είναι η σαμβύκη, ένα είδος τριγωνικής λύρας, με σαφή συσχετισμό προς τη λύρα που κρατά ο θεός της μαντικής Απόλλωνας. Τα αρχαιότερα ελληνικά κείμενα αναφέρουν μία και μοναδική Σίβυλλα. Για τη Σίβυλλα ως συγκεκριμένη μορφή έγραψε πρώτος ο Ηράκλειτος, ύστερα ο Ευριπίδης και ο Πλάτων. Ο πρώτος που κάνει λόγο για Σίβυλλες στον πληθυντικό είναι ο Αριστοτέλης. Ο Παυσανίας γράφει ότι η αρχαιότερη από τις Σίβυλλες ήταν η Ηροφίλη, κόρη του Δία και εγγονή του Ποσειδώνα, που έζησε πριν από τον Τρωικό Πόλεμο, και συνήθιζε να επισκέπτεται τον χώρο των Δελφών, όπου έλεγε τους χρησμούς της, καθισμένη πάνω σε πέτρα, την επονομαζόμενη Πέτρα της Σίβυλλας. Νεότερή της ήταν μια άλλη Ηροφίλη, που κατοικούσε κοντά σε μια πηγή νερού στις Ερυθρές της Μικράς Ασίας (Ηράκλειτος, 92). Οι πηγές μετά τον Αριστοτέλη αναφέρουν τρεις, τέσσερις ή και δέκα Σίβυλλες. Σύμφωνα με αρχαίους θρύλους, υπήρξαν συνολικά δώδεκα Σίβυλλες σε όλη την αρχαιότητα. Οι περισσότερες ονομαστές Σίβυλλες ήταν: η Ιδαία Σίβυλλα ή Σίβυλλα της Μαρπήσσου ή Ελλησποντία, Σαμία Σίβυλλα, η Ερυθραία Σίβυλλα, Ηροφίλη (νεότερη), η Δελφική Σίβυλλα, η Κυμαία Σίβυλλα, η Δημώ ή Δημοφίλη, η Αιγυπτία Σίβυλλα, η Θεσπρωτίς Σίβυλλα, η Θετταλή Σίβυλλα, που ταυτίζεται με τη Μαντώ, η Κιμμερία Σίβυλλα, η Σίβυλλα της Κολοφώνας ή Λάμπουσα, η Λιβυκή Σίβυλλα, η Περσική Σίβυλλα, η Ροδία Σίβυλλα, η Σαρδιανή Σίβυλλα, η Σικελή Σίβυλλα, η Φρυγική Σίβυλλα, και η Χαλδαϊκή Σίβυλλα. Στην ύστερη αρχαιότητα προστέθηκαν άλλες δύο Σίβυλλες: η Ιουδαία Σίβυλλα και η Βαβυλωνία Σίβυλλα η οποία αναφέρεται και με το όνομα Σάββη, αλλά η Σάββη είχε επίσης εβραϊκή καταγωγή. Ακόμα και η Βασίλισσα του Σαβά έχει αναφερθεί ως Σίβυλλα. Οι παραδόσεις για τις Σίβυλλες είναι αρχαιότατες. Φαίνεται ότι ταξίδεψαν από τις χώρες της Μέσης Ανατολής στον ελληνικό χώρο μέσα από τη Μικρά Ασία πριν από τη γέννηση του φιλοσοφικού στοχασμού στα παράλια της Ιωνίας. Η παράδοση αναμεμειγμένη με την πολιτικοθρησκευτική προπαγάνδα, που κατά καιρούς εκμεταλλεύτηκε τέτοιες δοξασίες, οδήγησε στη δημιουργία μιας πλούσιας συλλογής από σιβυλλικούς χρησμούς, των οποίων η απήχηση έφτασε μέχρι τον Μεσαίωνα. Από την Κυμαία Σίβυλλα (Κύμη της Καμπανίας στην Ιταλία) λέγεται πως είχε πάρει ο βασιλιάς των Ρωμαίων Ταρκύνιος τα βιβλία των σιβυλλικών χρησμών, τα οποία φυλάγονταν στη Ρώμη, και συγκεκριμένα στον ναό του Δία στο Καπιτώλιο.

Το χρονικό των αυθεντικών σιβυλλικών βιβλίων έχει ως εξής: Μετά από την καταστροφή τους, κατά τη μεγάλη πυρκαγιά στο Καπιτώλιο το 83 π.Χ., αντικαταστάθηκαν από μια ανθολογία κειμένων που σύνταξε ειδική επιτροπή. Ο Αύγουστος ανησυχούσε, καθώς στη Ρώμη κυκλοφορούσε ένας μεγάλος αριθμός σιβυλλικών βιβλίων, πολλά από τα οποία έκρυβαν αμφίσημα πολιτικά μηνύματα. Έτσι προχώρησε σε μια επιλογή τους και με το πρόσχημα ότι με τις επανειλημμένες επεμβάσεις το νόημά τους είχε αλλοιωθεί και καταστεί ακατανόητο στον λαό, έδωσε εντολή για μια πλήρη αποκατάστασή τους. Ο Οκταβιανός γνώριζε, βέβαια, τη σημασία που είχαν στη συνείδηση του ρωμαϊκού λαού τα σιβυλλικά βιβλία, τα οποία συνέδεαν τον μύθο με την ιστορία: λόγου χάρη η Αινειάδα του Βιργιλίου (τη συγγραφή της οποίας παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς ο ίδιος) υπενθύμιζε την ικεσία του Αινεία στην ιέρεια του Απόλλωνα και μάντισσα Σίβυλλα, για να του φανερώσει την ασφαλή τοποθεσία, στην οποία θα ζούσε στο Λάτιο. Τα βιβλία αυτά που είχαν μεταφερθεί από τον ναό του Δία (λόφος του Καπιτώλιου), στον νέο ναό του Απόλλωνα (Παλατίνος λόφος), προορίζονταν να εξυπηρετήσουν έναν απολύτως ιερό σκοπό. Ο Αύγουστος ανεγείροντας στον Παλατίνο λόφο υπέρλαμπρο ναό για να λατρεύεται ο Απόλλων, σε ένα μάλιστα καθαρά αυτοκρατορικό περιβάλλον, καθιέρωσε ταυτόχρονα (από το 17 π.Χ.) ετήσιες γιορτές προς τιμήν του θεού και διόρισε ιερείς στους οποίους συμπεριέλαβε και τον ίδιο του τον εαυτό. Το κατεξοχήν λατρευτικό στοιχείο του ναού αντιπροσώπευε μια τριάδα, στο μέσον της οποίας, ο Απόλλων, με τη μορφή κιθαρωδού, πλαισιωνόταν από τα αγάλματα της αδερφής του Άρτεμις και της μητέρας του Λητώς. Στη βάση του συμπλέγματος αυτού, πιθανόν από ερυθρό αιγυπτιακό γρανίτη, τοποθετήθηκαν, μάλλον σε κρύπτη, επίχρυσες θήκες με τα σιβυλλικά βιβλία. Έτσι, ο Αύγουστος κατόρθωσε να στήσει ένα ιερό μνημείο –με τον Απόλλωνα να λατρεύεται, την εποχή του, και ως θεός της μαντικής τέχνης και τη Σίβυλλα από την Κύμη ως μάντισσα και ιέρειά του– το οποίο παρέπεμπε σε μια θεϊκή γνώση για το πεπρωμένο της Ρώμης, που την επικύρωναν τα «αυθεντικά» σιβυλλικά βιβλία. Διάμεσος για να φτάσει αυτή η θεϊκή γνώση στον ρωμαϊκό λαό εμφανιζόταν ο ίδιος ο αυτοκράτορας με την ιδιότητα του ιερέα του Απόλλωνα, κάτι που τον καταξίωνε, εξυπηρετώντας απολύτως τα σχέδιά του.

Πέρα όμως από την ιστορική ματιά στο ζήτημα των σιβυλλικών βιβλίων, η Σίβυλλα έδωσε διαχρονική έμπνευση στην τέχνη. Ο θρύλος της γοήτευσε, από την αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση, πλήθος καλλιτεχνών, με εμβληματικά τα έργα του Μιχαήλ Αγγέλου στην Καπέλα Σιξτίνα στο Βατικανό και του Ραφαήλ στον ναό της Παναγίας της Ειρήνης στη Ρώμη.

Δήμητρα Μήττα, «Σίβυλλα», Αριάδνη: Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας [online], διαθέσιμο στο: Ψηφιακοί Πόροι για την Ελληνική Γλώσσα (greek-language.gr).

Κ.Σπ.Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, Από τον Κικέρωνα στον Ανδριανό τ. ΙΙ, Αθήνα, ΑΤΩΝ, 2016, 120–122.