Η ανακτορική βιβλιοθήκη της πόλης Άι-Χανούμ («Κυρία της Σελήνης» στα ουζμπεκικά), στη Βακτριανή, ήταν όχι μόνο το πιο απομακρυσμένο προπύργιο του ελληνικού πνευματικού κόσμου στην καρδιά της βουδιστικής Ανατολής, αλλά και η αρχαιότερη βιβλιοθήκη, στην οποία βρέθηκαν in situ ελληνικά λογοτεχνικά κείμενα.
H Άι-Χανούμ (ίσως η ιστορική Αλεξάνδρεια η επί του Ώξου και ίσως η αργότερα Ευκρατίδεια Βακτρίας), βορειοανατολικά του Αφγανιστάν, ήταν ένα από τα πολλά βασίλεια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα οποία συγκροτήθηκαν κατά μήκος της Οδού του Μεταξιού. Σε αυτή την περιοχή, οι Γάλλοι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν μια πόλη του 3ου αιώνα π.Χ. και έφεραν στο φως, μεταξύ άλλων, ένα γυμνάσιο, ένα θέατρο κι ένα ιερό αφιερωμένο στον ιδρυτή της πόλης. Στη βάση μάλιστα μιας στήλης βρέθηκε χαραγμένη μια πλούσια συλλογή δελφικών γνωμικών από τον Περιπατητικό φιλόσοφο Κλέαρχο, τεκμήριο που αποδεικνύει τους στενούς δεσμούς της Άι-Χανούμ με τα παραδοσιακά πνευματικά κέντρα του ελληνικού κόσμου.
Η αρχειακή βιβλιοθήκη οργανώθηκε από τον βασιλιά Ευκρατίδη, σύγχρονο του Μιθριδάτη Α΄, ο οποίος έζησε τον 2ο αιώνα π.Χ. Αποτελεί τμήμα του ανακτορικού συγκροτήματος, το οποίο χαρακτηρίζεται από ένα επίμηκες περιστύλιο, περιβαλλόμενο από αυλή, στην οποία έβλεπαν πολυάριθμοι θαλαμοειδείς χώροι που λειτουργούσαν ως καταστήματα, ακόμη και με είδη πολυτελείας. Αυτός, άλλωστε, είναι και ο λόγος που οι Γάλλοι αρχαιολόγοι τους ονόμασαν trésoreries (θησαυροφυλάκεια). Ανάμεσα στα καταστήματα και τα περιστύλια, οργανώθηκε και λειτούργησε ένας μικρός χώρος, ως αρχειακή βιβλιοθήκη. Δεν επρόκειτο για δημόσια ή ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη, αλλά για βασιλικό αρχείο-βιβλιοθήκη, το οποίο ήταν οργανικά συνδεδεμένο με το ανάκτορο. Εκεί, βρέθηκαν διάσπαρτα παπύρινα σπαράγματα και περγαμηνά βιβλία με φιλοσοφικούς διαλόγους και τμήματα ενός θεατρικού έργου. Ιδιαίτερη εντύπωση προξενεί ο τρόπος αποθήκευσης των βιβλίων, καθώς δεν εντοπίζονται ίχνη επιτοίχιας κατασκευής, αλλά θραύσματα δοχείων σπαρμένα στο έδαφος. Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι ιθύνοντες της βιβλιοθήκης φύλασσαν τους κυλίνδρους σε κεραμικά δοχεία, ακολουθώντας τα πρότυπα ταξινόμησης των αρχειακών βιβλιοθηκών της Αιγύπτου και των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη.
Rapin, C., «Les textes littéraires grecs de la Trésorerie d'Aï Khanoum», BCH 11 (1987), σ. 258–265.
Κ.Σπ. Στάικος, Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, τόμ. I, Αθήνα, Κότινος, 2002, σ. 256–257.