Ιστορική αναδρομή. Μετά την απελευθέρωση της από τον τουρκικό ζυγό (25 Σεπτεμβρίου / 7 Οκτωβρίου 1828), η Πάτρα αποτέλεσε την δυτική πύλη της ελλαδικής επικράτειας και το οικονομικό κέντρο μιας ευρείας περιοχής με έκταση από την βορειοδυτική Πελοπόννησο μέχρι τη δυτική Στερεά Ελλάδα. Η μεγάλη εμπορική και οικονομική ακμή της είχε σημαντικό αντίκτυπο και στην πνευματική άνθηση της πόλης, που συνοδεύτηκε από την ίδρυση του Α΄ Γυμνασίου και του «Ελληνικού» Σχολείου Πατρών το 1835. Επιπλέον, το περιρρέoν κλίμα ευνόησε την ανάπτυξη του Τύπου και την εκδήλωση εκδοτικών και τυπογραφικών πρωτοβουλιών.

Στις 6 Δεκεμβρίου 1828, ο Γάλλος φιλέλληνας Maxime Raybaud ήταν ο πρώτος που εξέδωσε την εβδομαδιαία πολιτική, εμπορική και φιλολογική εφημερίδα Courrier d’ Orient (Ταχυδρόμος της Ανατολής). Η εφημερίδα τυπωνόταν σε ένα στοιχειώδες τυπογραφείο στο ισόγειο ενός ερειπωμένου σπιτιού και είχε ως αναγνωστικό κοινό κυρίως το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα, που μεγάλη του δύναμη έδρευε στην αχαϊκή πρωτεύουσα. Ωστόσο, η ιστορία του πατραϊκού Τύπου είχε την αφετηρία της ουσιαστικά το 1840, με την έκδοση της εφημερίδας Ο Αχαϊκός Κήρυξ, ενώ ακολούθησαν πολλές άλλες, παρά τους περιορισμούς που επέβαλε το οθωνικό καθεστώς στον αντιπολιτευόμενο σε αυτό Τύπο. Το 1836 ιδρύθηκε και το πρώτο τυπογραφείο —τμήμα της τυπογραφίας Τόμπρα, που είχε την έδρα της στο Ναύπλιο. Μέχρι το 1850 λειτούργησαν άλλα δύο τυπογραφεία και τυπώθηκαν περίπου 20 βιβλία.

Η ύπαρξη πληθώρας μεγαλεμπόρων και μεγαλοαστών στην Πάτρα καθιστούσε αναγκαία την ίδρυση λεσχών, όπου θα μπορούσαν να συναθροίζονται και να συνδιαλέγονται περί επαγγελματικών και άλλων θεμάτων της άρχουσας τάξης. Η ίδρυση της εμπορικής «Λέσχης» το 1837 ήταν η πρώτη λέσχη τέτοιου είδους που δημιουργήθηκε, ενώ, λαμβάνοντας υπόψη το μεγάλο ποσοστό εγγραμματοσύνης των μελών της, διέθετε και μια υποτυπώδη βιβλιοθήκη όπου μπορούσαν να διαβάζουν βιβλία και εφημερίδες.

Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα είχαν κάνει την εμφάνισή τους και άλλες εμπορικές λέσχες με μικρές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια, οι οποίες όμως δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τις αναγνωστικές ανάγκες των Πατρινών. Η ανάγκη ίδρυσης μιας μεγαλύτερης και ενιαίας –δημόσιας– βιβλιοθήκης γινόταν όλο και πιο επιτακτική, όπως διαφαινόταν και από το δημοσίευμα της εφημερίδας Μίνως τον Απρίλιο του 1842, που απηύθυνε πρόσκληση προς τους «αγαθούς Πατρείς» να συλλέξουν βιβλία για την ίδρυση «μεγάλης βιβλιοθήκης εις κοινήν χρήσιν και ωφέλειαν των περί ημάς Ελλήνων και υμών αυτών». Η Διοίκηση Αχαΐας, ενστερνιζόμενη το κοινό αίσθημα, έδωσε εντολή τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου για τη συγκρότηση αρμόδιας Επιτροπής με επικεφαλής τον δήμαρχο Πατρέων Ανδρέα Λόντο (1811–1881)⸱ όμως, η προσπάθεια αυτή δεν είχε συνέχεια.

Τα αιτήματα για τη δημιουργία δημόσιας βιβλιοθήκης επανεμφανίστηκαν επιτακτικά κατά τη δεκαετία του 1870 μέσα από τις στήλες τοπικών εφημερίδων (Ο Σκύλος, Πελοπόννησος, Φορολογούμενος, Νεολόγος) και τις εκκλήσεις από διάφορα σωματεία και συλλόγους. Το 1894 ξεκίνησε να λειτουργεί το αναγνωστήριο του Συνδέσμου Εμποροϋπαλλήλων, στο ισόγειο της οικείας Χ. Ράπτη πλησίον της πλατείας Γεωργίου Α΄, και το 1899 εγκαινιάστηκε η Λαϊκή Βιβλιοθήκη της «Βιοτεχνικής Εταιρείας Πατρών», στην οικία Αρ. Μεσσηνέζη (Αγ. Νικολάου και Ρήγα Φεραίου), η οποία περιελάμβανε στη συλλογή της 5.000 τόμους. Η Λαϊκή Βιβλιοθήκη δεν μακροημέρευσε, καθώς το 1903 διαλύθηκε⸱ παρ’ όλα αυτά, τα βιβλία της παραδόθηκαν στο Δήμο της Πάτρας, ο οποίος με τη σειρά του τα παραχώρησε στη «Σχολή του Λαού» που είχε ιδρυθεί το 1877 από τον «Αχαϊκό Σύλλογο».

Στις 29 Ιανουαρίου 1908, επί δημαρχίας Δημητρίου Βότση, ψηφίστηκε η ίδρυση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών και λίγους μήνες αργότερα συγκροτήθηκε εφορευτική επιτροπή, με επικεφαλής τον δήμαρχο, η οποία θα αναλάμβανε την διοίκησή της. Στις 28 Ιουνίου 1910 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της Βιβλιοθήκης σε ακίνητο ιδιοκτησίας του Πτωχοκομείου Πατρών «Άγιος Ανδρέας», επί της οδού Γούναρη και Καραϊσκάκη. Η Δημοτική Βιβλιοθήκη ξεκίνησε να λειτουργεί την 1η Οκτωβρίου 1910. «Η πόλις ημών εξ όλων των πόλεων του Ελευθέρου Βασιλείου πρώτη εγκαθιστά Βιβλιοθήκην του Δήμου με πλούτον βιβλίων ανερχομένων, εις 1.700 τόμους», τόνισε κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στην τελετή των εγκαινίων ο δήμαρχος Δ. Βότσης, συμπληρώνοντας ότι «την διευθέτησιν των οποίων [βιβλίων], μετά πάσης φιλοτιμίας, τη παρακλήσει μου επεμελήθη ο αξιότιμος συμπολίτης μας και ήδη Γυμνασιάρχης κ. Χρήστος Δριβελόπουλος».

Ο Δριβελόπουλος εργάσθηκε από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο του 1910, αριθμώντας, σφραγίζοντας και τοποθετώντας τα βιβλία στα ράφια της νεοσύστατης Βιβλιοθήκης. Ο πρώτος κατάλογος δελτιογράφησης των βιβλίων αριθμούσε 1.741 βιβλία, τα οποία προήλθαν από δωρεές της Εθνικής Βιβλιοθήκης, του Εθνικού Τυπογραφείου, της Αρχαιολογικής Εταιρείας, των καθηγητών του Εθνικού Πανεπιστημίου Γεωργίου Μιστριώτη και Σπυρίδωνα Λάμπρου κ.ά. Σύμφωνα με το «Χρονικόν της Δημοτικής Βιβλιοθήκης», που καταγράφει την ιστορία της Βιβλιοθήκης από το 1910 έως το 1919, οι δωρεές συνεχίστηκαν κατά τα πρώτα έτη της λειτουργίας της με αμείωτο ρυθμό. Συγκεκριμένα, τον Οκτώβριο του 1911 ο αριθμός των θησαυριζόμενων τόμων, τευχών και φυλλαδίων ανέρχονταν σε 4.997 τόμους (2.125 τίτλοι), ενώ ένα χρόνο από την ίδρυσή της, την Βιβλιοθήκη είχαν επισκεφθεί συνολικά 1.519 επισκέπτες. Κατά το δεύτερο έτος (1912), ο αριθμός των τεκμηρίων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης έφτασε τους 2.228 τίτλους (5.183 τόμους) και των επισκεπτών τα 1.215 άτομα.

Το 1913, οι εξελίξεις στο μέτωπο των Βαλκανικών Πολέμων θα επισκιάσουν οποιαδήποτε δραστηριότητα στην χώρα, με την Πάτρα και την Δημοτική Βιβλιοθήκη της να μην αποτελούν εξαίρεση. Συνεπώς, στον κατάλογό της προστέθηκαν για το 1913 μόλις 22 βιβλία, δηλαδή στο σύνολο περιλαμβάνονταν 2.250 τίτλοι βιβλίων, τευχών και φυλλαδίων (5.212 τόμοι), ενώ οι επισκέπτες της ανήλθαν σε μόλις 609. Πάντως, τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου η Βιβλιοθήκη έγινε παραλήπτης μιας μεγάλης δωρεάς από τον Ασημάκη Ζαΐμη. Η δωρεά περιελάμβανε 2.550 τόμους βιβλίων, τα οποία όμως δεν πρόλαβαν να καταχωρηθούν στον ετήσιο κατάλογο.

Σύμφωνα με το «Χρονικόν», το επόμενο έτος (1914) της λειτουργίας της Βιβλιοθήκης υπήρξε εξίσου προβληματικό, τόσο σε σχέση με τις προσκτήσεις νέων βιβλίων όσο και σε σχέση με την κίνηση των επισκεπτών της, απόρροια της ανώμαλης πολιτικής και εθνικής κατάστασης που προήλθε από την μη συνθηκολόγηση με την Τουρκία και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που ξέσπασε τον Ιούλιο. Η ανυπαρξία δωρεών ή άλλων προσκτήσεων βιβλίων είχε ως αποτέλεσμα στον κατάλογο της Βιβλιοθήκης να ενταχθούν μόνο οι 1.230 από τους 2.550 τόμους του συνόλου της δωρεάς Ζαΐμη, ενώ ο αριθμός των επισκεπτών υπολογίστηκε σε μόλις 368⸱ μολονότι ο συντάκτης του καταλόγου σχολίαζε ότι «ο αριθμός ούτος των αναγνωστών λαμβανομένων υπόψει των ανώμαλων περιστάσεων, υφ’ ας διετέλει η Ελλάς και ολόκληρος η Ευρώπη δεν είναι αποθαρρυντικός».

Το 1915 και το 1916 ο αριθμός των επισκεπτών ανήλθε σε 551 και 559 αντιστοίχως, σαφώς βελτιωμένος από τα προηγούμενα χρόνια, αλλά ακόμα σε χαμηλά επίπεδα λόγω των παρενεργειών του πολέμου, με κυριότερες τις συνεχείς επιστρατεύσεις του ανδρικού πληθυσμού. Η κατάσταση άλλαξε άρδην το 1917, όταν οι επισκέπτες της Βιβλιοθήκης έφτασαν τους 1.671  —ο υψηλότερος αριθμός από την έναρξη της λειτουργίας της. Η ανοδική πορεία των επισκεπτών συνεχίστηκε και το 1918, με τους καταγραφόμενους αναγνώστες να ανέρχονται στους 1.766. Το 1918 ήταν και η καλύτερη χρονιά από πλευράς εμπλουτισμού της Βιβλιοθήκης, καθώς σε σύγκριση με τις ελάχιστες προσκτήσεις των προηγούμενων τριών ετών, η Βιβλιοθήκη απέκτησε μέσω δωρεών 875 τόμους (συγγράμματα, δελτία, φυλλάδια κ.λπ.). Επίσης, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου της 25ης Ιουνίου, η Δημοτική Βιβλιοθήκη υποχρεούνταν να χορηγήσει στο Σύλλογο των Υπαλλήλων Πατρών, μετά από αίτημα του ιδίου, ένα αντίτυπo από τα τριπλά βιβλία της. Οι εγγραφές στο «Χρονικό» διακόπτονται το 1919, χωρίς να γνωρίζουμε το λόγο, με τα τελευταία αριθμητικά στοιχεία που σημειώνονται να είναι η δωρεά 7 τόμων, 10 φυλλαδίων και 2 δελτίων, καθώς και ο αριθμός των επισκεπτών (4.053) για το 1919.

Μετά από ένα κενό τριών χρόνων στους απολογισμούς της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, γνωρίζουμε ότι το 1922 ο Πατρινός πολιτικός και νομικός Δημήτριος Γούναρης (1867–1922) κληροδότησε μέσω της διαθήκης του το σύνολο των βιβλίων του (4.440 τόμοι). Ο Γούναρης εκτελέστηκε στις 15 Νοεμβρίου 1922, καταδικασμένος για το αδίκημα της εσχάτης προδοσίας εξαιτίας του ρόλου που διαδραμάτισε στην Μικρασιατική εκστρατεία. Στις αρχές του 1924, το Δημοτικό Συμβούλιο Πατρών αποφάσισε την αγορά της βιβλιοθήκης του Ιωάννη Βασιλά Βιτάλη, αποτελούμενης από 1.085 τόμους. Ο Βιτάλης ήταν φίλος του Δ. Γούναρη και αυτός που κατέγραψε και ταξινόμησε την βιβλιοθήκη του.

Η προσήλωση των δημοτικών αρχών στην οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της πόλης μετά το τέλος των δύο πολέμων (Βαλκανικούς και Α΄ Παγκόσμιο), έφερε σε δεύτερη μοίρα την ομαλή λειτουργία της Βιβλιοθήκης, γεγονός που εξηγεί εν μέρει τα λιγοστά πληροφοριακά στοιχεία που έχουμε για εκείνη την περίοδο. Ως εκ τούτου, η παραμέληση της Βιβλιοθήκης από τον Δήμο συντέλεσε στην παρακμή και οριστική διακοπή της λειτουργίας της το 1926.  Οι 4.617 τόμοι των συλλογών της –δεν είχαν ενσωματωθεί κατά τα φαινόμενα οι βιβλιοθήκες Γούναρη και Βασιλά– μεταφέρθηκαν σε κιβώτια στις αποθήκες του δημαρχιακού Μεγάρου και δεν έμελλε να ξανατοποθετηθούν σε ράφια βιβλιοστασίων νωρίτερα από το 1947.

Σταχυολογώντας τα σημαντικότερα γεγονότα στην πορεία για την ανασύσταση και επαναλειτουργία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης μετά το 1926, σταθμό αποτελεί η απόφαση του Δήμου το 1933, όταν δήμαρχος ήταν ο Ιωάννης Βλάχος, να εγκριθεί η μελέτη του αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού (1903–1976) για την ανέγερση του σημερινού διώροφου κτιρίου της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών (Μαιζώνος 110). Το 1938 απεβίωσε ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Πατρινός πολιτικός και πρωθυπουργός της χώρας από τις 7 Οκτωβρίου 1924 έως τις 26 Ιουνίου 1925. Επιθυμία του εκλιπόντος ήταν η βιβλιοθήκη του, που περιελάμβανε 19.600 τόμους, να κληροδοτηθεί στη γενέτειρα του. Η βιβλιοθήκη Μιχαλακόπουλου αποτελεί μέχρι σήμερα τη μεγαλύτερη ιδιωτική βιβλιοθήκη της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών.      

Τον Αύγουστο του 1944, προτού ακόμα ελευθερωθεί η Πάτρα από τους Γερμανούς, μια ομάδα βιβλιόφιλων, συγκροτούμενη από τους Κώστα Τριανταφύλλου, Μάριο Πραπόπουλο, Αιμίλιο Μπεντερμάχερ-Γερούση, Κωνσταντίνο Κυριακόπουλο και Πελία Σαγρή,  θέλοντας να διασώσουν τα βιβλία της Βιβλιοθήκης, τα μετέφεραν από το Δημαρχείο όπου βρίσκονταν στην οικία του πρώην δημάρχου Πατρών Ιωάννη Βλάχου. Ωστόσο, η εντολή από τους κατακτητές για επίταξη του κτιρίου που στεγαζόταν η οικία Βλάχου, ανάγκασε την ομάδα των βιβλιόφιλων να κινητοποιηθεί εκ νέου, και με τη συνδρομή των συνεργείων του Δήμου να μεταφέρει τα βιβλία στο απέναντι κτίριο, την οικία «Καραμαντάνη», επί της οδού Μαιζώνος 42.

Τον επόμενο χρόνο, με απόφαση (υπ’ αριθ. 287/30.3.45) του Δημοτικού Συμβουλίου Πατρών, η Δημοτική Βιβλιοθήκη κατέστη αυτοτελές νομικό πρόσωπο (ΝΠΔΔ). Η έγκριση της απόφασης ήρθε μετά από τρία χρόνια με τη δημοσίευση του ΦΕΚ 45^Α/21.2.1948, ενώ στις 22 Απριλίου 1948 εξελέγησαν από το Δημοτικό Συμβούλιο ως μέλη της Εφορευτικής Επιτροπής της Βιβλιοθήκης οι τέσσερις από τους πέντε «διασώστες» των βιβλίων: Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος, Μάριος Πραπόπουλος, Αιμίλιος Γερούσης και Κώστας Τριανταφύλλου. Πρόεδρος της Εφορευτικής θα ήταν ο δήμαρχος Πατρών και διευθυντής της Βιβλιοθήκης διορίστηκε ο Ιωάννης Η. Δημόπουλος, ο οποίος παρέμεινε στη θέση μέχρι το 1981.

Στις 30 Νοεμβρίου 1947 ξεκίνησε μετά από διακοπή 20 χρόνων η λειτουργία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών. Οι συλλογές των βιβλίων της, που πλέον είχαν φτάσει τους 18.200 τόμους, φιλοξενούνταν προσωρινά στην οικία «Καραμαντάνη» μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες αποπεράτωσης του νέου κτιρίου στέγασής της. Τελικά, χρειάστηκε να περάσουν 18 χρόνια για να μεταφερθεί η Βιβλιοθήκη στο σημερινό της κτίριο. Τον Ιούλιο του 1955, επί δημαρχίας Βασίλειου Ρούφου (1880–1960), ολοκληρώθηκε η μετεγκατάσταση της και στις 20 Μαΐου 1957 έλαβαν χώρα τα επίσημα εγκαίνια, παρουσία του Βασιλιά Παύλου Α΄.

Το 1959, πάντα επί προεδρίας του Β. Ρούφου, η Εφορευτική Επιτροπή αποφάσισε να τιμήσει όσους είχαν συμβάλει στην ίδρυση και τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης, απονέμοντας τους, ανάλογα με το μέγεθος της συμβολής τους, τους τίτλους: «Μεγάλοι Ευεργέται», «Ευεργέται» και «Δωρηταί». Βάσει της απόφασης αυτής ως «Μεγάλαι Ευεργέται» ονομάσθηκαν οι Ιωάννης Βλάχος, Βασίλειος Ρούφος, Δημήτριος Γούναρης, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Αθανασίος Αθανασόπουλος (δώρισε το 1928 το οικόπεδο στο οποίο οικοδομήθηκε το διώροφο Μέγαρο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών), Μιχαήλ και Φωκίων Κόλλας (δώρισαν το 1957 ισόγειο ακίνητο επί των οδών Όθωνος Αμαλίας, Παντανάσσης και Αγ. Ανδρέου, το μίσθωμα του οποίου διατίθεται για την αγορά και συντήρηση βιβλίων) και ο Επαμεινώνδας Θωμόπουλος (το 1959 δώρισε στη Βιβλιοθήκη 129 πίνακες ζωγραφικής, αξίας άνω των 200.000 δρχ.).

Από τις αρχές του 1960 έως και τις μέρες μας, η ανάπτυξη της Δημοτικής Βιβλιοθήκης συνεχίστηκε απρόσκοπτα, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σταδιακά σε ομφαλό της πνευματικής ζωής της πόλης, απ’ όπου απέρρεαν διάφορες πολιτιστικές δράσεις, όπως η πραγματοποίηση εκθέσεων, συνεδρίων και διαλέξεων παιδευτικού χαρακτήρα. Σε μια τέτοια περίπτωση, τον Δεκέμβριο του 1966 πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία στις εγκαταστάσεις της Βιβλιοθήκης η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου. Επιπλέον, το 1969 ξεκίνησε να λειτουργεί στο ισόγειο του κτιρίου της η Δημοτική Πινακοθήκη Πατρών, φιλοξενώντας ποικίλα έργα τέχνης, όπως πίνακες, σχέδια, χαρακτικά, φωτογραφίες, γλυπτά και κατασκευές. Η συστέγαση Βιβλιοθήκης και Πινακοθήκης ευνόησε την από κοινού οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αν και από το 1988 η Πινακοθήκη υπάγεται νομικά και διοικητικά στη Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Πάτρας (ΔΕΠΑΠ). Παρ’ όλα αυτά, συνεχίζει ακόμη να στεγάζεται στον ίδιο χώρο με τη Βιβλιοθήκη.

To 1994 η Βιβλιοθήκη απέκτησε δανειστικό παράρτημα στο «Σπίτι Πολιτισμού», επί της οδού Φωκαίας 26, στον γ΄ όροφο, το οποίο σήμερα περιλαμβάνει περί τους 15.000 τόμους. Η έλλειψη χώρου για τη φύλαξη των βιβλίων που περιέρχονταν στην κατοχή της, οδήγησε τη Βιβλιοθήκη στην επέκταση της σε δύο ακόμα παραρτήματα. Το 2000 επεκτάθηκε στο αρκτικό διαμέρισμα της πόλης, σε ακίνητο επί της οδού Πανεπιστημίου 172, στο οποίο τοποθετήθηκε αρχικά μέρος των 4.000 τόμων από την δωρεά του «Ομίλου Λαϊκών Αναγνωστηρίων» (συλλειτουργούσε με τη Βιβλιοθήκη από το 1945 έως το 1996, όταν και διαλύθηκε). Το 2005, επί δημαρχίας Ανδρέα Καράβολα, εγκαινιάστηκε το τρίτο συνολικά παράρτημα της Βιβλιοθήκης, στην οδό Αιήτου 3 στο νότιο δημοτικό διαμέρισμα, το οποίο σχηματίστηκε αρχικά με 3.000 τόμους. Επισημαίνεται ότι μόνο το πρώτο παράρτημα, στην οδό Φωκαίας, είναι ανοικτό στο κοινό, καθώς τα άλλα δύο λειτουργούν αποκλειστικά ως αποθηκευτικοί χώροι.

Το 2010 η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών γιόρτασε την εκατονταετηρίδα της, πραγματοποιώντας πλήθος εκδηλώσεων, οι οποίες είχαν ως επίκεντρο το βιβλίο. Τον επόμενο χρόνο, σύμφωνα με το νέο σχέδιο διαίρεσης των αυτοδιοικητικών μονάδων των δήμων (Πρόγραμμα «Καλλικράτης»), η Βιβλιοθήκη συγχωνεύτηκε με το Δημοτικό Ωδείο, τη Δημοτική Μουσική και το Πνευματικό Καλλιτεχνικό Κέντρο, αποτελώντας το νέο Οργανισμό του Δήμου με την επωνυμία «Δημοτική Βιβλιοθήκη – Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Πατρέων». 

Συλλογές Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών. Το σύνολο των τόμων που θησαυρίζει η Βιβλιοθήκη υπολογίζεται σε περίπου 200.000, ενώ όπως σημειώνει ο ερευνητής Χρήστος Μούλιας στο βιβλίο του Χρονικό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών 1910–2010 (βλ. «Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη»), υπό την κατοχή της Βιβλιοθήκης βρίσκονται ακόμα 853 τίτλοι περιοδικών, φύλλα τοπικών εφημερίδων από το 1948, και πλήρη σειρά των φύλλων της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως από το 1838.

Τα βιβλία της κύριας συλλογής της Βιβλιοθήκης, δηλαδή περισσότερα από τα μισά βιβλία επί του συνόλου, έχουν καταχωρηθεί στον ηλεκτρονικό κατάλογό της, ενώ τα υπόλοιπα είναι καταγεγραμμένα σε δελτιοκαταλόγους, ανά συγγραφέα και ανά θεματική ενότητα. Ο εμπλουτισμός της Βιβλιοθήκης είναι συνεχής⸱ υπολογίζεται σε 2–3.00 τόμους ετησίως και προέρχεται κυρίως από δωρεές Πατρινών, φορέων και εκδοτικών οίκων, αλλά και από αγορές προερχόμενες από την ετήσια εισφορά του Δήμου, τις έκτακτες επιδοτήσεις του υπουργείου Πολιτισμού και κληροδοτήματα.

Από τις σημαντικότερες δωρεές, πέρα από αυτές που αναφέρθηκαν προηγουμένων, περιλαμβάνονται 2.800 περίπου τόμοι ξενόγλωσσων βιβλίων της βιβλιοθήκης του Πατρινού, πρώην πρωθυπουργού, Παναγιώτη Κανελλόπουλου (1902–1986)⸱ 400 τόμοι του εμβληματικού για την ιστορία της Βιβλιοθήκης, δικηγόρου και ιστορικού της Πάτρας Κώστα Τριανταφύλλου (1912–2002)⸱ 1.404 τόμοι πολιτικού και οικονομικού περιεχομένου του δημοσιογράφου Γιάννη Ε. Διακογιάννη (1957–2006) και 920 τόμοι της βιβλιοθήκης της συγγραφέα Σοφίας Κλήμης-Παναγιωτοπούλου, που δώρισε η Εταιρία Λογοτεχνών Ν. Δ. Ελλάδος. Επίσης, σημαντική ήταν η δωρεά από την Αμερικάνικη Υπηρεσία Πληροφοριών (USIS) το 1976 όλων των βιβλίων της Αμερικάνικης Βιβλιοθήκης, η οποία λειτουργούσε στην Πάτρα από το 1947 αλλά διέκοψε τις εργασίες της.

Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών διαθέτει 50.000 έντυπα τα οποία συγκροτούν την παλαιά συλλογή και είναι ταξινομημένα με τοπική θεματική ταξινόμηση σε δελτιοκαταλόγους που βρίσκονται στην είσοδο της Βιβλιοθήκης. Η συλλογή είναι κλειστή για το κοινό και η πρόσβαση στο υλικό της γίνεται μετά από αίτηση στη γραμματεία του αναγνωστηρίου. Κλειστή επίσης είναι και η συλλογή με τα πολύτιμα και σπάνια έντυπα της Βιβλιοθήκης, με την πρόσβαση του κοινού να είναι δυνατή σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις. Στη συλλογή αυτή συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων: η έκδοση στο Παρίσι (1552) του έργου Εις τα του Μωϋσέως του Φίλωνος του Ιουδαίου ⸱ πέντε ακόμα παλαίτυπα, με σπουδαιότερο όλων τον Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσης του Ερρίκου Στεφάνου που εκδόθηκε το Παρίσι στο 1572⸱ το Λεξικόν του Σουΐδα (εκδ. Géneve, 1619)⸱ βιβλία με υπογραφές προσωπικοτήτων όπως o Κωστής Παλαμάς, ο Γιάννης Βλαχογιάννης, ο Περικλής Γιαννόπουλος, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Μπερνάρντο Μουσολίνι κ.ά.  

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι βιβλιοδεσίες αρκετών βιβλίων της κατηγορίας πολύτιμων και σπάνιων. Η καλαισθησία και η ποικιλία των σχεδίων τους φανερώνουν σημαντικά στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη της βιβλιοδετικής τέχνης και μαρτυρούν το ενδιαφέρον των τοπικών βιβλιόφιλων να προστατεύσουν και να προσδώσουν μια επιπλέον αξία στα βιβλία τους. Επίσης, ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει στην τοπική συλλογή της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, η οποία περιλαμβάνει τα έντυπα (περιοδικά–ημερολόγια, σπάνια λογοτεχνικά βιβλία, λόγοι, κανονισμοί–καταστατικά, ιστορικά βιβλία) της εκδοτικής παραγωγής της πόλης από το 1836, όταν εκδόθηκε το παλαιότερο, μέχρι σήμερα. Ενδεικτικό της μεγάλης παραγωγής των τοπικών εκδόσεων αποτελεί το γεγονός ότι μέχρι το 1900 υπολογίζεται ότι πρέπει να εκδόθηκαν πάνω από 600 τίτλοι.

Αρχειακές Συλλογές. Η Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει στις συλλογές της και πολύτιμο αρχειακό υλικό αποτελούμενο από έγγραφα, επιστολές, φωτογραφίες, εφημερίδες, πρακτικά, μουσικές παρτιτούρες κ.λπ. Οι αρχειακές συλλογές που έχουν δωριθεί στη Βιβλιοθήκη είναι οι εξής:

1. Αρχείο του ιστορικού των Πατρών Στέφανου Θωμόπουλου (1859–1939). Περιλαμβάνει 648 χειρόγραφες σελίδες της Ιστορίας της πόλεως Πατρών (α΄ έκδοση, 1888) και 400 περίπου έγγραφα, επιστολές κ.λπ., κυρίως του 19ου αιώνα. Το Αρχείο Θωμόπουλου, που είναι το σημαντικότερο της Βιβλιοθήκης, περιήλθε στην κατοχή της το 1950 από τον Κ. Τριανταφύλλου, ο οποίος διέσωσε το Αρχείο μετά τον θάνατο του Θωμόπουλου. Το πλούσιο αρχειακό υλικό χρησιμοποιήθηκε από τον Τριανταφύλλου και τον Β. Λάζαρη για τις επόμενες εκδόσεις της Ιστορίας της πόλεως Πατρών (1950 και 1998), αλλά και από πολλούς άλλους μελετητών για την εξυπηρέτηση των ερευνών τους.
2. Κώδικας Κων. Δ. Μέρτζιου. Είναι ένας βιβλιοδετημένος τόμος 302 σελίδων από αντίγραφα των Αρχείων της Βενετίας σε βενετική γλώσσα, τα οποία αφορούν την ζωή στην Πάτρα κατά την χρονική περίοδο 1595–1794. Ο Κώδικας περιήλθε στην Βιβλιοθήκη από τον ίδιο τον Μέρτζιο, λόγιο και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, την 1η Ιουλίου 1957. Ο Κώδικας μεταφράστηκε το 2010 στα ελληνικά ύστερα από πρωτοβουλία του Διοικητικού Συμβουλίου της Δημοτικής Βιβλιοθήκης (βλ. «Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης»).
3. Αρχείο Κώστα Ν. Τριανταφύλλου. Ο Πατρινός δικηγόρος και ιστορικός δώρισε στην Βιβλιοθήκη: α) 350 ιταλικά έγγραφα σχετικά με την κατοχική περίοδο, β) έκθεση δράσης του 1ου Τάγματος του 12ου Συντάγματος Πατρών κατά τον Ευρωπαϊκό Πόλεμο του 1918 (περιλαμβάνει χάρτη του μετώπου Μοράβα), γ) διάφορα έγγραφα του Σωματείου ποτοποιών Πατρών «Οι Άγιοι Απόστολοι», ιδιοκτήτη του ομώνυμου Ιερού Ναού στην Ακτή Δυμαίων, δ) έγγραφα και επιστολές του Αρχείου Ηλία Παπαηλιόπουλου, νομάρχη Πατρών κατά την περίοδο 1859–1962, και ε) έγγραφα από το Αρχείο του Πατρινού καπνεμπόρου Ιωάννη Μομφεράτου (1885–1974).
4. Αρχείο του Πατρινού αγωνιστή του 1821 Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου (1766–1825). Περιλαμβάνει αντίγραφα των πρωτότυπων εγγράφων που είναι κατατεθειμένα στο Μουσείο Μπενάκη.
5. Αρχείο Θεώνης Δρακοπούλου (1885–1968). Η δωρεά περιέχει έγγραφα, εφημερίδες κ.ά. από το αρχείο του παππού της Μυρτιώτισσας, όπως ήταν το ψευδώνυμο της ηθοποιού και ποιήτριας. Το Αρχείο δωρίθηκε από τον απόγονό της Γ. Παπαδιαμαντόπουλο μετά από μεσολάβηση του Κ. Τριανταφύλλου. Το ίδιο συνέβη και για το προηγούμενο Αρχείο, του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου.
6. Αρχείο λογοτέχνη Γιώργου Πράτσικα (1897-1975). Αποτελείται από προσωπικά έγγραφα, επιστολές κ.λπ.
7. Αρχείο του Χριστόφορου Μουρατίδη, εφόρου της Δημοτικής Μουσικής Πατρών —γνωστότερης ως μπάντας του Δήμου. Εμπεριέχονται έγγραφα, εφημερίδες και διάφορα δημοσιεύματα για τις Απόκριες στην Πάτρα την περίοδο 1929–1966, καθώς και διάφορα συνδικαλιστικά έγγραφα για το Εργατικό Κέντρο Πατρών και την Ένωση Ιδιωτικών Υπαλλήλων της περιόδου 1934–1966.
8. Φωτογραφικό αρχείο Μιχάλη Δωρή. Περιέχει 1.569 φωτογραφίες αρχαίων μνημείων και νεοκλασικών κτιρίων της πόλης. Οι φωτογραφίσεις έγιναν κατά την περίοδο 1969–1971 και το αρχείο δωρίθηκε από το Δήμο Πατρών.
9. Φωτογραφικό αρχείο Μανιάκ (M. P. Magnac). Είναι δωρεά του Δήμου Πατρών στην Βιβλιοθήκη και αποτελείται από 51 φωτογραφίες από τα λιμενικά έργα που έγιναν το 1880. Το 2006 εκδόθηκε λεύκωμα με τις φωτογραφίες (βλ. «Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης»).
10. Αρχείο του Πατρινού σταφιδέμπορου Γ. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Περιλαμβάνει 29 ιστορικά έγγραφα της περιόδου 1819–1832, με σημαντικότερο τον απολογισμό του Ταμείου της Δημογεροντίας Πατρών του 1819.
11. Αρχείο του Γεωργίου Ν. Τριάντη, Πατρινού σταφιδέμπορου, μουσικού, δημοτικού συμβούλου και προέδρου του μουσικού ομίλου «Ορφέας». Περιέχει πολλές μουσικές παρτιτούρες.
12. Αρχείο Δημοσθένους Τσικλητήρα. Περιέχει 125 οικονομικά και δικαστικά έγγραφα της περιόδου 1850–1870. Δωρεά της Αμαλίας Ιωαν. Μομφεράτου.
13. Αρχείο των αδελφών Κόλλα, Μιχαήλ και Φωκίωνα, μεγάλων ευεργετών της Βιβλιοθήκης. Αποτελείται από επιστολές της περιόδου 1940–1945.
14. Αρχείο του Σωτήρη Γκολφινόπουλου, Πατρινού δικηγόρου, συγγραφέα και δημοτικού συμβούλου. Περιλαμβάνει επιστολές και διάφορα άλλα προσωπικά έγγραφα.
15. Αρχείο Λεωνίδα Ζώη (1865–1956), διευθυντή του Αρχειοφυλακείου Ζακύνθου κατά την περίοδο 1815–1827. Περιέχει 10 έγγραφα του Αρχειοφυλακείου.
16. Αρχείο τοπικών εφημερίδων. Πρόκειται για βιβλιοδετημένους τόμους των εφημερίδων Φορολογούμενος (1880–1890), Νεολόγος, Κραυγή (1910–1911) και διάφορες άλλες πατρινές εφημερίδες από το 1948 μέχρι σήμερα.
17. Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Πατρών (29.4.1845 - 3.2.1948). Είναι τα πρωτότυπα πρακτικά, βιβλιοδετημένα σε τόμους, τα οποία χαρίστηκαν από τον Δήμο Πατρών. Παρουσιάστηκαν και μελετήθηκαν σε εκδόσεις της Βιβλιοθήκης το 2006, 2007 και 2008 (βλ. «Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης»).
18. Υπηρεσιακό Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών. Περιέχει πρακτικά του Διοικητικού Συμβουλίου της Βιβλιοθήκης από το τις 11 Ιουλίου 1944 έως σήμερα.

Ψηφιοποίηση συλλογών. Μέρος των συλλογών της Δημοτικής Βιβλιοθήκης ψηφιοποιήθηκε κατά το διάστημα Σεπτέμβριος 2019–Απρίλιος 2020 και είναι διαθέσιμο στο Αποθετήριο Ψηφιακών Συλλογών Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών. Πρόκειται για έργο που εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας 2014–2020, στο πλαίσιο του Στρατηγικού Σχεδίου Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης του Δήμου Πατρών, και αφορά την ψηφιοποίηση ιστορικών αρχείων, φωτογραφικών αρχείων, έργων τέχνης και βιβλίων τοπικού και γενικού περιεχομένου από τις συλλογές της Βιβλιοθήκης. Αναλυτικά το ψηφιοποιημένο υλικό περιλαμβάνει:

• 60 χειρόγραφους τόμους από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Πατρών.
• 450 έργα τέχνης.
• 51 φωτογραφίες από το Αρχείο Μανιάκ.
• 1.500 φωτογραφίες από το φωτογραφικό Αρχείο του Μιχάλη Δωρή.
• 25.000 σελίδες από το Ιστορικό Αρχείο.
• 70.000 σελίδες σπάνιων και πολύτιμων βιβλίων, κυρίως από τη συλλογή τοπικών εκδόσεων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης.
• 51.000 νέες βιβλιογραφικές εγγραφές από τις δακτυλόγραφες καρτέλες καταλογογράφησης από τον δελτιοκατάλογο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης.

Οργάνωση – Διοίκηση. Το κτίριο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης βρίσκεται επί της οδού Μαιζώνος 110, δίπλα στο Δημαρχείο. Το κεντρικό της αναγνωστήριο είναι δυναμικότητας 90 ατόμων, το δε παιδικό τμήμα στεγάζεται σε ιδιαίτερο χώρο του ισογείου. Η Κεντρική Βιβλιοθήκη διαθέτει έξι υπολογιστές και η αναζήτηση των βιβλίων γίνεται μέσω του συστήματος αυτοματισμού βιβλιοθηκών ΑΒΕΚΤ, ενώ λειτουργεί και σύστημα Braille για την ανάγνωση τυφλών. Επίσης, η Δημοτική Βιβλιοθήκη είναι συνδεδεμένη με την τράπεζα πληροφοριών του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης «Η Αργώ», όπου υπάρχει αναλυτικός κατάλογος των καταχωρημένων στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές βιβλίων της Βιβλιοθήκης. Επισημαίνεται ότι η αναζήτηση τεκμηρίων τον παλαιότερων βιβλίων (όσων έχουν εκδοθεί πριν το 1994) γίνεται μέσω δελτιοκαταλόγου. Τέλος, η ταξινόμηση και δελτιογράφηση των βιβλίων γίνεται από το 1954 με βάση το δεκαδικό σύστημα DEWEY, μέθοδος που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.

Όσον αφορά το δανειστικό παράρτημα επί της οδού Φωκαίας 26 (γ΄ όροφος) στα προσφυγικά, διαθέτει επίσης αναγνωστήριο για ενήλικες και παιδιά, και όλα του τα βιβλία διατίθενται για δανεισμό εκτός από τις εγκυκλοπαίδειες, τα λεξικά και τα λευκώματα. Γενικότερα, τα μέλη των δανειστικών τμημάτων Δημοτικής Βιβλιοθήκης ξεπερνούν τις 19.000 και η χρήση του υλικού, είτε με τη μορφή δανεισμού είτε με την επιτόπια χρήση, ανέρχεται σε περισσότερα από 90.000 τεκμήρια. Κάθε χρόνο τη Δημοτική Βιβλιοθήκη επισκέπτονται περίπου 30.000 άτομα (κυρίως φοιτητές, μαθητές, εκπαιδευτικοί και ιστορικοί ερευνητές).

Από τον Απρίλιο του 2011, όπως αναφέρθηκε, η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών αποτελεί τμήμα του νεοσυσταθέντος ΝΠΔΔ με την επωνυμία «Δημοτική Βιβλιοθήκη – Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Πατρέων», το οποίο διοικείται από 15μελές Διοικητικό Συμβούλιο.

Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης

Η Πατραϊκή Δημαρχία στον 19ο αιώνα, από τα σωζόμενα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου, επιμέλεια–εισαγωγή–σημειώσεις Βασίλης Κ. Λάζαρης, 2006.

Το Λιμάνι της Πάτρας στο γύρισμα του 19ου αιώνα με βάση τα Αρχεία Μανιάκ, εισαγωγή, επιμέλεια Β.Κ. Λάζαρης, oργάνωση–επιμέλεια έκδοσης Γ. Δημακόπουλος, 2006.

Η Πατραϊκή Δημαρχία στο Α΄ τέταρτο του 20ου αιώνα (1900–1925) από τα σωζόμενα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου, επιμέλεια–εισαγωγή–σημειώσεις Β.Κ. Λάζαρης, 2007.

Η Πατραϊκή Δημαρχία στο Β΄ τέταρτο του 20ου αιώνα (1926–1951) από τα σωζόμενα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου, επιμέλεια–εισαγωγή–σημειώσεις Β.Κ. Λάζαρης, 2008.

Κώδικας Μέρτζιου, ήτοι έγγραφα εκ των κρατικών αρχείων της Βενετίας αναφερόμενα εις την ιστορίαν των Πατρών (1595–1794), μετάφραση από τα ιταλικά: Απόστολος Κουρουπάκης με τη συνεργασία του Αγαμέμνονα Τσελίκα, 2010. [Επί του παρόντος υπάρχει για τους μελετητές στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη και δεν έχει εκτυπωθεί σε πολλαπλά αντίτυπα.]

Ανθολογία ποίησης μαθητών, [ποιήματα μαθητών από τον Α΄ Παγκόσμιο Διαγωνισμό της Εταιρείας Λογοτεχνών το 2009, στην επέτειο των 150 χρόνων από τη γέννηση του Κωστή Παλαμά], επιμ. Λεωνίδας Γ. Μαργαρίτης, 2010.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Μούλιας, Χ.Α., Χρονικό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών 1910–2010, Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών, 2010.

Μούλιας, Χ.Α., «Ο Τύπος των Πατρών. Τυπογραφεία. Βιβλιοπαραγωγή», Πάτρα. Από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, Αθήνα 2005, σ. 428–459.

Τριανταφύλλου, Κ.Ν., Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών, τ. Α΄ (Α–Λ), Πάτρα, ³1995, σ. 321–324.

Αχαϊκές βιβλιογραφίες με βάση και τα βιβλία της Βιβλιοθήκης

Καραβίας, Ν., Αχαϊκή Βιβλιογραφία. Συμβολή πρώτη (1765–1971), Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, Αθήνα 1972, ²2000.

Καρνάρος, Λ.Κ., Αχαϊκή Βιβλιογραφία 1990–1994, Πάτρα 1995.

Συμβολή στην Αχαϊκή Ορθόδοξη Βιβλιογραφία 1690–2009, επιμ. Θεόδωρου Λουλούδη, Ιερά Μητρόπολη Πατρών, 2009.