Ιστορική αναδρομή. H Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου ιδρύθηκε το 1088 στη Χώρα της Πάτμου, όταν ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, που είχε καταλάβει τον αυτοκρατορικό θρόνο του Βυζαντίου το 1081 (παρέμεινε μέχρι το 1118), παραχώρησε το νησί των Δωδεκανήσων στον μοναχό Χριστόδουλο τον Λατρηνό.

Ο όσιος Χριστόδουλος γεννήθηκε σε μια κωμόπολη κοντά στη Νίκαια της Βιθυνίας, γύρω στο 1025, από ευσεβείς γονείς οι οποίοι φρόντισαν με τη βοήθεια γραμματιστή να καλλιεργήσουν από νωρίς τη μόρφωση του γιού τους. Γρήγορα ο Χριστόδουλος συνειδητοποίησε την κλίση του προς τα θεία και ασκήθηκε αρχικά στον μοναχισμό στη Μονή του Ολύμπου της Βιθυνίας. Στη συνέχεια επισκέφθηκε τη Ρώμη για να προσκυνήσει τους τάφους των αποστόλων Πέτρου και Παύλου (1054), ενώ ταξίδεψε και στη Βηθλεέμ και την Ιερουσαλήμ.

Σε ηλικία 25 ετών κατέφυγε στα μοναστήρια της παλαιστινιακής ερήμου, όμως οι επιθέσεις των Σελτζούκων Τούρκων στην περιοχή τον υποχρέωσαν να βρει καταφύγιο στο μοναστικό κέντρο του όρους Λάτρος ή Λάτμος, και συγκεκριμένα στη Μονή του Στύλου, στη Μίλητο. Ξεχωρίζοντας ανάμεσα στους υπόλοιπους μοναχούς ασκητές για τις μεγάλες στερήσεις στις οποίες υπέβαλε τον εαυτό του ως απόρροια της πίστης του στον Θεό, κατέλαβε τη θέση του ηγούμενου, ενώ σε σύντομο χρονικό διάστημα του απονεμήθηκε ο τίτλος του πρώτου του όρους Λάτρος.

Οι επιθέσεις και πάλι των Τούρκων ανάγκασαν τον Χριστόδουλο να αφήσει τον Στύλο και να αναζητήσει νέο καταφύγιο αρχικά στη Στρόβιλο. Εκεί γνώρισε τον Αρσένιο Σκηνούρη που του παραχώρησε τη διοίκηση της μονής. Η συνεχής ωστόσο απειλή των Τούρκων οδήγησε τον Χριστόδουλο, ύστερα και από προτροπή του Αρσένιου να αναζητήσει χώρο στα κτήματα του τελευταίου στην Κω, που ήταν απέναντι από τη Στρόβιλο, ώστε να χτίσει νέα μονή.

Ο Χριστόδουλος επέλεξε τον λόφο του Πηλίου για να χτίσει το μοναστήρι του, δίνοντας στον ναό το όνομα της Παναγίας. Η κοσμικότητα όμως του νησιού, η οποία δεν άρμοζε σε καμία περίπτωση με τον εγκρατή και ασκητικό βίο του Χριστόδουλου, τον ώθησε να ζητήσει από τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό να του παραχωρήσει την «έρημη» Πάτμο. Ο Αλέξιος όμως δεν συμφώνησε και αντί αυτού τον έστειλε στη Θεσσαλία με σκοπό να οργανώσει τα μοναστήρια της περιοχής. Η συνύπαρξή του με τους μοναχούς εκεί υπήρξε ταραχώδης, καθώς δεν δέχθηκαν τους αυστηρούς μοναστικούς κανόνες του, με συνέπεια ο Χριστόδουλος να καταλήξει στην Πάτμο.

Κατά τα χρόνια της παραμονής του στο νησί της Αποκάλυψης (παραδίδεται ότι στην Πάτμο ο απόστολος Ιωάννης συνέγραψε το Ευαγγέλιο και την Αποκάλυψη), ο ηγούμενος ίδρυσε το μοναστήρι και έθεσε τις βάσεις για τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης του. Μάλιστα, ορισμένα από τα πρώτα βιβλία-κώδικες που περιήλθαν στη συλλογή της Βιβλιοθήκης προήλθαν από τους θησαυρούς των μοναστηριών του Λάτρου, που είχαν ερημώσει οριστικά το 1079 και τα οποία πρόλαβε να περισυλλέξει ο Χριστόδουλος προτού παραδοθούν στη μανία των Τούρκων. Όλα τα βιβλία τα είχε στείλει σε πρώτη φάση στον πατριάρχη Νικόλαο Γ΄ στην Κωνσταντινούπολη, οποίος παρέδωσε τα 3/4 στην Αγία Σοφία και τα υπόλοιπα του τα επέστρεψε. Πάντως, οι πρώτες προσκτήσεις της Βιβλιοθήκης δεν προήλθαν μόνο από τα βιβλία-δωρεές του πατριάρχη, αλλά και από τις συστηματικές αγορές χειρογράφων από τον βιβλιόφιλο Χριστόδουλο.

Το 1092 ο Χριστόδουλος μαζί με τους υπόλοιπους μοναχούς αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Μονή λόγω επιδρομών των Τούρκων στα νησιά κοντά στα μικρασιάτικα παράλια. Τον Μάρτιο του 1093 στον Εύριπο (Εύβοια), ο όσιος Χριστόδουλος συνέταξε μυστική διαθήκη, όπως επίσης και τον κατάλογο της Βιβλιοθήκης και των προσωπικών λατρευτικών και άλλων σκευών του, τα οποία κληροδότησε στη Μονή. Τον ίδιο χρόνο ο Χριστόδουλος πέθανε και το λείψανό του μεταφέρθηκε στην Πάτμο. Το 1095 οι μοναχοί της Μονής επέστρεψαν στο νησί μετά από τρία χρόνια, με σκοπό την αποπεράτωσή της.

Τα επόμενα χρόνια η Μονή έλαβε διάφορες χορηγίες από τους αυτοκράτορες Αλέξιο, Ιωάννη και Μανουήλ Κομνηνό. Επίσης, συνεχίστηκε ο εμπλουτισμός της Βιβλιοθήκης⸱ οι νέες προσκτήσεις οφείλονταν είτε σε δωρεές προς το μοναστήρι (ως έκφραση αυτοκρατορικής ευαρέσκειας, πατριαρχικής χάριτος ή ιδιωτικής ευλάβειας), είτε σε δωρεές μικρών ατομικών βιβλιοθηκών των μοναχών που εντάσσονταν στη Μονή.

Κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα πλήθυναν οι δωρεές προς το μοναστήρι από τα γύρω νησιά (Ρόδο, Χίο, Κρήτη), ενώ μέχρι και τα τελευταία βυζαντινά χρόνια η Βιβλιοθήκη γινόταν αποδέκτης πολύτιμων βιβλίων, χαρτώων δικαιωμάτων, εικόνων και ιερών κειμηλίων, τα οποία συνήθως έφερναν μαζί τους οι πρόσφυγες μοναχοί για να τα περισώσουν από τους Οθωμανούς. 

Παρότι δεν σώθηκε ο κατάλογος που είχε συντάξει ο Χριστόδουλος, ένας νέος κατάλογος συντάχθηκε στις αρχές του 13ου αιώνα με τα βιβλία και τα άλλα πολύτιμα σκεύη και τις εικόνες που ανήκαν στον Χριστόδουλο. Σύμφωνα με τον κατάλογο αυτό, η συλλογή του περιείχε 330 κώδικες, από τους οποίους 267 ήταν περγαμηνοί και 63 βομβύκινοι. Οι 109 από αυτούς είχαν λειτουργικό περιεχόμενο, 107 περιγράφονται μάλλον ως ηθικοί ή προτρεπτικοί και μαζί με τους 31 με αγιολογικό περιεχόμενο, αντιπροσώπευαν το σώμα της χριστιανικής γραμματείας της βιβλιοθήκης. Οι υπόλοιποι κώδικες περιείχαν ποικίλα κείμενα κοσμικού χαρακτήρα και μόλις ένας περιείχε έργο κλασικού συγγραφέα: τις Κατηγορίες του Αριστοτέλη.

Όπως ήταν φυσικό, η πορεία της Βιβλιοθήκης της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου δεν παρέκκλινε από τον κανόνα των μοναστικών βιβλιοθηκών που ήθελε τον εκάστοτε ηγούμενο να καθορίζει τον προσανατολισμό της βιβλιοθήκης. Ο κατάλογός της, του 1355, αναδεικνύει τη διεύρυνση των πνευματικών αναζητήσεων των μοναχών, καθώς στη Βιβλιοθήκη συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός βιβλίων με ιστορικό, φιλοσοφικό και φιλολογικό περιεχόμενο, π.χ. βιβλία του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα και του Διόδωρου του Σικελιώτη.

Στις αρχές του 15ου αιώνα το κλίμα αυτό θα αλλάξει και έκτοτε παρατηρείται μια αποκλειστική προσήλωση στη θεολογία. Η ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων κατά την περίοδο της Παλαιολόγειας Αναγέννησης (13ος–15ος αιώνας: τελευταία περίοδος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) και η επιστροφή σε αξίες και ιδέες της κλασικής αρχαιότητας, όπως αυτές τις δίδασκε ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων στο δεσποτάτο του Μυστρά και οι Έλληνες λόγιοι στα ιταλικά αναγεννησιακά κέντρα, δεν διαπέρασαν τη Βιβλιοθήκη της Μονής της Πάτμου, βάσει των νέων συγγραμμάτων που καταγράφονται στους επόμενους καταλόγους. Παρ’ όλα αυτά, ο αριθμός των βιβλίων συνέχισε να αυξάνεται, ενώ στη Μονή λειτούργησε και κωδικογραφικό εργαστήρι.

Ένα σημαντικό πρόβλημα που αντιμετώπισε η Βιβλιοθήκη εκείνη την περίοδο ήταν η μη επιστροφή πολλών κωδίκων της, εξαιτίας της χαλάρωσης των κανόνων δανεισμού. Από την άλλη πλευρά, μεγάλες δωρεές κατέληγαν σε αυτή, κυρίως από μοναστήρια της Μικράς Ασίας, που προσπαθούσαν να γλιτώσουν τους θησαυρούς τους από τις λεηλασίες των Τούρκων.

Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη Βιβλιοθήκη και την οργάνωσή της δεν διαθέτουμε, εκτός από αυτές που προσφέρουν οι κατάλογοι (ιδίως το δανειστικό κατάστιχο της περιόδου 1807–1836) και τα διάφορα έγγραφα που καθορίζουν τις πρακτικές δανεισμού. Δεν γνωρίζουμε, για παράδειγμα, αν η ανάγνωση βιβλίων ήταν υποχρεωτική για τους μοναχούς, ούτε πώς λειτουργούσε το κωδικογραφικό εργαστήρι ούτε επίσης ποια ακριβώς ήταν τα καθήκοντα του βιβλιοφύλακα.

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Η Βιβλιοθήκη της Μονής της Πάτμου θεωρείται σήμερα μία από τις σημαντικότερες και αρτιότερα οργανωμένες μεταξύ των βιβλιοθηκών της ορθόδοξης χριστιανοσύνης. Η αρχιτεκτονική του χώρου όπου στεγάζεται από το 1989 η Βιβλιοθήκη, καθώς και η βιβλιοθηκονομική οργάνωσή της έγινε από τον αρχιτέκτονα και ιστορικό του βιβλίου Κωνσταντίνο Σπ. Στάικο. Το αποθησαυρισμένο περιεχόμενο της μπορεί να καταταχθεί σε τρεις μεγάλες ενότητες: α) Κώδικες και Χειρόγραφα, β)  Έγγραφα και Κατάστιχα και γ) Έντυπα.

Κώδικες και Χειρόγραφα

Η αρχική συλλογή του οσίου Χριστοδούλου περιλάμβανε 330 χειρόγραφους κώδικες. Το 1890, ο επιστημονικός κατάλογος του Σακκελίωνα τους ανεβάζει σε 855, από τους οποίους 292 ήταν περγαμηνοί, 563 χαρτώοι και 35 ειλητάρια. Σήμερα η Βιβλιοθήκη αριθμεί περισσότερα από 1.200 χειρόγραφα, θεολογικού  περιεχομένου. Υπάρχουν 180 και πλέον ευαγγέλια, ψαλτήρια, ευχολόγια, μηναία, και μουσικά χειρόγραφα, τουλάχιστον 100 έργα των Πατέρων της Εκκλησίας, όπως του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγορίου του Θεολόγου, καθώς και 50 περίπου συγγράμματα εκκλησιαστικού δικαίου. Μεταξύ των χειρογράφων ο «πορφυρός κώδικας», που είναι ο παλαιότερος κώδικας της Μονής, χρονολογείται τον 6ο αιώνα. Πρόκειται για σπάραγμα από 33 πορφυροβαφή περγαμηνά φύλλα με αποσπάσματα από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο και αποτελεί τμήμα μεγαλύτερου κώδικα που βρίσκεται διάσπαρτος σε μεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες και στην Αγία Πετρούπολη.

Από τα παλαιά χειρόγραφα ­­–έως τα τέλη του 15ου αιώνα– με κλασικό περιεχόμενο διασώθηκαν μόνο τρία: η Βιβλιοθήκη του Διόδωρου Σικελιώτη (10ος αιώνας), οι τραγωδίες Εκάβη και Ορέστης του Ευριπίδη (1142), ο Αίας και η Ηλέκτρα του Σοφοκλή (15ος αιώνας). Στη Βιβλιοθήκη υπάρχουν και αρκετά χειρόγραφα του Λουκιανού, του Ισοκράτη και του Όμηρου, χρονολογημένα μεταξύ 17ου και 18ου αιώνα. Επίσης, δεν είναι λίγοι οι κώδικες που αφορούν τις θετικές επιστήμες, την ιατρική, την αστρονομία, τα μαθηματικά και άλλες εξειδικευμένες μαθήσεις.

Έγγραφα και Κατάστιχα

To αρχείο των εγγράφων της Μονής άρχισε να συγκροτείται σχεδόν ταυτόχρονα με την ίδρυσή της, το 1088, έχοντας ως αφετηρία τα έγγραφα που είχε συλλέξει ο όσιος Χριστόδουλος κατά τη διάρκεια της μοναστικής του ζωής. Στο σώμα αυτών των εγγράφων συμπεριλήφθηκαν και τα κτητορικά χρυσόβουλα, καθώς και όσα άλλα έγγραφα αφορούσαν την ίδρυση, τα μετόχια, τις κτήσεις και τα ποικίλα προνόμια της Μονής. Με την ανάπτυξη της Μονής της Πάτμου κατά την πάροδο των ετών αυξήθηκε και ο αριθμός των εγγράφων που περιήλθαν στο αρχείο της. Τα έγγραφα αυτά προέρχονταν από άλλες αρχειακές (μοναστηριακές ή εκκλησιαστικές) συλλογές και από διάφορες κτήσεις και μετόχια που αποκτούσε η Μονή μετά τον 11ο αιώνα στα μικρασιάτικα παράλια και σε νησιά του Αιγαίου.

Στο αρχείο διασώζονται περίπου 150 βυζαντινά και πάνω από 13.000 μεταβυζαντινά έγγραφα, πολλά από τα οποία είναι ξενόγλωσσα (λατινικά, βλάχικα και τουρκικά). Μέρος επίσης του αρχείου αποτελούν τα έγγραφα και τα κατάστιχα της Κοινότητας της Πάτμου, καθώς και ιδιωτικά αρχεία.

Έντυπα

Στη Βιβλιοθήκη υπάρχουν δέκα τίτλοι ελληνικών αρχετύπων και ένας λατινικός, οι οποίοι έχουν κλασικό περιεχόμενο ή εκδόθηκαν για να υποστηρίξουν τις ουμανιστικές σπουδές. Ξεχωρίζουν οι δύο εκδόσεις που επιμελήθηκε ο Ιανός Λάσκαρης στη Φλωρεντία, η Ανθολογία (1494) και τα Αργοναυτικά (1496) του Απολλώνιου του Ρόδιου, η Γραμματική του Θεόδωρου Γαζή (Βενετία, 1495) και ο Θησαυρός που εξέδωσε ο Άλδος Μανούτιος, με τη συνεργασία σπουδαίων ελληνιστών της Αναγέννησης, το 1496.

Τα περισσότερα έντυπα της Βιβλιοθήκης χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα έως το 1900 (παλαίτυπα) και αριθμούνται περίπου σε 4.000. Οι εκδόσεις του 16ου αιώνα φτάνουν τις 177 και μαζί με τις 280 του 17ου αιώνα αναδεικνύουν σε μεγάλο ποσοστό την παραγωγή ελληνικών βιβλίων στην Ιταλία και στον Βορρά. Από τα έντυπα διαπιστώνουμε ότι στα ενδιαφέροντα των Πάτμιων μοναχών ήταν ο νεοπλατωνισμός του Αμμώνιου και του Σιμπλίκιου, όπως και τραγωδίες, ποιητικές συλλογές, ανθολογίες επιγραμμάτων. Στους 550 τίτλους του 18ου αιώνα τη μερίδα του λέοντος κατέχουν οι εκδόσεις της Βενετίας, όμως από το 1756 συγκεντρώνονται πολλά βιβλία και από το έτερο μεγάλο τυπογραφικό κέντρο της διασποράς, τη Βιέννη.

Ωστόσο, η πρώτη μαζική παρουσία έντυπων βιβλίων στη Βιβλιοθήκη, εκτός των καθαρά εκκλησιαστικών, οφειλόταν στη συγχώνευση της συλλογής  της Πατμιάδας Σχολής με τη Βιβλιοθήκη της Μονής της Πάτμου το 1770. Η Πατμιάδα ιδρύθηκε το 1713 στον περίβολο του Σπηλαίου της Αποκάλυψης από τον Πάτμιο ιεροδιάκονο Μακάριο Καλογερά. Ο Καλογεράς κατείχε σημαντικό αριθμό χειρογράφων και εντύπων από τα χρόνια των σπουδών του στην Πατριαρχική Ακαδημία Κωνσταντινουπόλεως, τα οποία παραχώρησε στη Βιβλιοθήκη της Σχολής. Τα επόμενα χρόνια η συλλογή εμπλουτίστηκε κυρίως μέσω δωρεών, με αποτέλεσμα το 1769 να ξεπερνά τους 200 τίτλους και τους 330 τόμους, ενώ τα χειρόγραφα τους 100 τόμους, χωρίς να υπολογίζονται τα μαθηματάρια.

Έως τα τέλη του 18ου αιώνα η ενιαία πλέον Βιβλιοθήκη περιείχε ένα σύνολο περίπου 1.200 τίτλων (ελληνόγλωσσα έντυπα, χαρτώα χειρόγραφα και μεμβράινα-βομβύκινα τεύχη, ξενόγλωσσοι τίτλοι σε ελληνική μετάφραση). Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ο εμπλουτισμός της Βιβλιοθήκης συνεχίστηκε, κυρίως λόγο των δωρεών των πολύτομων ατομικών συλλογών πατέρων και αδελφών της Μονής, αλλά και από συλλογικούς φορείς —εξ αποστάσεως προστάτες του μοναστηριού (π.χ. συντεχνία των Ελλήνων γουναράδων της Κωνσταντινούπολης, η αδελφότητα των Ζωσιμάδων, επίτροποι Κωνσταντινούπολης κ.ά.). Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα σημειώθηκε κάμψη στον ρυθμό των προσκτήσεων, λόγω της αναστολής λειτουργίας του ανώτερου σχολείου της Πάτμου εκείνη την περίοδο, το οποίο αποτελούσε κύρια πηγή τροφοδότησης έντυπου υλικού αλλά και οικονομικής ενίσχυσης από τρίτους, καθώς και της απόφασης των υπεύθυνων της Βιβλιοθήκης να της προσδώσουν ένα περισσότερο ερευνητικό προσανατολισμό μέσω της καταλογογράφησης της συλλογής των χειρογράφων.

Σήμερα, η Βιβλιοθήκη υπολογίζεται ότι έχει στην κατοχή της περίπου 10.000 σύγχρονα έντυπα βιβλία και περιοδικές εκδόσεις του 20ού και του 21ου αιώνα.

Διοίκηση της Ιεράς Μονής Πάτμου και της Βιβλιοθήκης. Η Ιερά Μονή Πάτμου, στην οποία ανήκει η Βιβλιοθήκη, είναι Βασιλική, Πατριαρχική, Σταυροπηγιακή και Κοινοβιακή μονή και υπάγεται στην Πατριαρχική Εξαρχία Πάτμου, η οποία τελεί υπό την εκκλησιαστική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Το 1979, με την υπ. αριθμ. 142 γνωμοδότηση του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους η Μονή χαρακτηρίστηκε Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου (ΝΠΙΔ). Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1998 η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, μαζί με το Ιερό Σπήλαιο της Αποκάλυψης και τον μεσαιωνικό οικισμό της Χώρας στην Πάτμο συμπεριλήφθηκαν στον κατάλογο των μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Η διοίκηση της Μονής της Πάτμου, όπως και της Βιβλιοθήκης, ασκείται από τον Καθηγούμενο και Πατριαρχικό Έξαρχο Πάτμου, τον Καθολικό Οικονόμο και τον Εκκλησιάρχη, ενώ η Βιβλιοθήκη έχει στο δυναμικό της τρεις βιβλιοφύλακες και έναν γραμματέα-υπεύθυνο φωτογραφικού εργαστηρίου. Για τη συντήρηση των χειρογράφων που εκτίθενται στη Βιβλιοθήκη και το Σκευοφυλάκιο, λειτουργεί επίσης εργαστήριο συντήρησης χειρογράφων.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη και για την Πατμιάδα Σχολή

Βρανούση, Έρα, «Πατμιακά Γ΄, Ο καθηγούμενος της Μονής Πάτμου Ιωσήφ Ιασίτης και η αρχαιότερη αναγραφή χειρογράφων της Μονής», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ΄, τόμ. Δ΄, Αθήνα 1964, σ. 345–351.

Βρανούση, Έρα., «Τα έγγραφα», Οι Θησαυροί της Μονής Πάτμου, Εκδοτική Αθηνών, 1988, σ. 331–334.

Κομίνης, Α., «Ο νέος κατάλογος των χειρογράφων της εν Πάτμω Ιεράς Μονής Ιωάννου του Θεολόγου (μέθοδοι και προβλήματα)», Σύμμεικτα 1, Βασιλικόν Ίδρυμα Ερευνών / Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, 1966, σ. 17–34.

Κομίνης, Α., «Σακκελίωνος παραλειπόμενα (Συμβολή πρώτη)», Σύμμεικτα 1, Βασιλικόν Ίδρυμα Ερευνών / Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, 1966, σ. 35–75.

Κομίνης, Α., Πίνακες χρονολογημένων Πατμιακών Κωδίκων, Αθήνα, Βασιλικόν Ίδρυμα Ερευνών / Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, 1968.

Κομίνης, Α., Πατμιακή Βιβλιοθήκη ήτοι νέος κατάλογος των χειρόγραφων κωδίκων της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου, τόμ. Α΄, Κώδικες 1–101, Αθήνα 1988.

Κομίνης, Α., «Τα χειρόγραφα», Οι Θησαυροί της Μονής Πάτμου, Εκδοτική Αθηνών, 1988, σ. 328–331.

Οι Θησαυροί της Μονής Πάτμου, επιμ. Α. Κομίνης, Εκδοτική Αθηνών, 1988.

Κομίνης, Α., Παλαιοί κατάλογοι των κωδίκων της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου, Αναγκαίαι Διασαφήσεις, τόμ. Γ΄, Γενεύη 1989. 

Μαλανδράκης, Μ.Η., Η Πατμιάς Σχολή, Αθήνα 1911.

Σακκελίων, Ι., Πατμιακή Βιβλιοθήκη ήτοι αναγραφή των εν τη Βιβλιοθήκη της κατά την νήσον Πάτμον Γεραράς και Βασιλικής Μονής του Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου τεθησαυρισμένων χειρογράφων τευχών, Αθήνα, Τυπογραφείο Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου, 1890.

Στάικος, Κ.Σπ., Η Βιβλιοθήκη της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο, Αθήνα 1995.

Στάικος, Κ.Σπ., Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, Από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως τον Καρδινάλιο Βησσαρίωνα, τόμ. ΙΙΙ, Αθήνα, ΑΤΩΝ, 2016, σ. 307–316.

Φραγκίσκος, Ε., «Τα έντυπα», Οι Θησαυροί της Μονής Πάτμου, Εκδοτική Αθηνών, 1988, σ. 341–346.

Φραγκίσκος, Ε., «Οι σωζόμενοι κατάλογοι των εντύπων της βιβλιοθήκης της Μονής Α. Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου», Διεθνές Συμπόσιο, Πρακτικά Ι. Μονή Α. Ιωάννου του Θεολόγου 900 χρόνια ιστορικής μαρτυρίας (1088–1988), Πάτμος, 22–24 Σεπτεμβρίου 1988, Αθήνα 1989.

Φραγκίσκος, Ε.Ν. / Χ., Φλωρέντης (διάκονος), Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Κατάλογος των Εντύπων (15ος–19ος αι.), τόμ. Α΄, 1479–1800 (949 έντυπα), Αθήνα 1993.

Φραγκίσκος, Ε.Ν. / Χ., Φλωρέντης (διάκονος), Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Κατάλογος των Εντύπων (15ος–19ος αι.), τόμ. Β΄, 1801–1890 (2.068 έντυπα), Αθήνα 1995.

Φραγκίσκος, Ε.Ν. / Χ., Φλωρέντης (διάκονος), Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Κατάλογος των Εντύπων (15ος–19ος αι.), τόμ. Γ΄, 1891–1900 (656 έντυπα), Αθήνα 1996.

Μελιανός, Ι.Ν., Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Κατάλογος των Εντύπων (15ος–19ος αι.), τόμ. Δ΄, Νέες προσκτήσεις της Βιβλιοθήκης, 15ος–19ος αι. (390 έντυπα), Αθήνα 2012.