Βιογραφικά στοιχεία. Οι πληροφορίες για την ζωή του καλλιγράφου και κωδικογράφου Άγγελου Βεργίκιου (1505–1569), γόνου οικογένειας ευγενών (Vergici) με καταγωγή από το Ρέθυμνο ή τον Χάνδακα, είναι ελάχιστες και συνάγονται, κατά κανόνα, έμμεσα, κυρίως από τη δράση και τους προστάτες του την περίοδο που ζούσε στο Παρίσι, επί της βασιλείας του Φραγκίσκου Α΄.

Γύρω στο 1530 ο Βεργίκιος βρίσκεται στη Βενετία, όπου έρχεται σε επαφή με τους, κατά πάσα πιθανότητα, συγγενείς του, τον βιβλιογράφο Γεώργιο Βεργίκιο, τον καλλιγράφο Πέτρο Βεργίκιο και τον γιο του Ιωάννη. Στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία εκείνη την περίοδο είχαν ήδη μπει τα θεμέλια για τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων με τον εκδότη και ουμανιστή Άλδο Μανούτιο (1452–1515) να έχει ξεκινήσει το εκδοτικό του έργο και τη διαμόρφωση ενός κύκλου Ελλήνων λογίων.

Το 1539 ο Βεργίκιος, για λόγους που δεν γνωρίζουμε, αναχωρεί για το Παρίσι. Πιθανότατα ο Γάλλος πρέσβης στη Βενετία Λαζάρ ντε Μπαΐφ διέκρινε το ταλέντο του και τον σύστησε στη βασιλική αυλή και στον ίδιο τον βασιλιά Φραγκίσκο Α' με σκοπό να εμπλουτίσει τη συλλογή του τελευταίου με ελληνικούς κώδικες. Στο Παρίσι εκείνης της περιόδου επικρατούσε μια τεταμένη ατμόσφαιρα λόγω της αντίδρασης των πανεπιστημιακών κύκλων, που ήλεγχαν οι καθηγητές της Θεολογικής Σχολής, ενάντια στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και την πνευματική έκφραση. Ωστόσο, μέσα σε αυτό το κλίμα, άρχισε να διαμορφώνεται ένας γαλλικός κύκλος λογίων που θεωρούσαν ότι σταδιακά θα ξεπερνούσαν όχι μόνο τον σύγχρονο πνευματικό ανθρωπισμό αλλά και αυτόν των αρχαίων.

Από τα μέσα του 15ου αιώνα είχε αρχίσει να διαφαίνεται στο Παρίσι, και κυρίως στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, η αναβίωση του κλασικισμού με εμβάθυνση στη ρητορική τέχνη και τη διαλεκτική. Σε αυτό συνέβαλαν και οι Ιταλοί ουμανιστές που είχαν εγκατασταθεί στο Παρίσι από τα τέλη του 15ου αιώνα διδάσκοντας τις ανθρωπιστικές αξίες των ιταλικών πνευματικών κέντρων.

Να επισημάνουμε εδώ τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε στην ιταλική πνευματική αναγέννηση, μερικές δεκαετίες πριν ο Βυζαντινός λόγιος Μανουήλ Χρυσολωράς (1350–1415),στον οποίο οφείλεται η εισαγωγή της διδασκαλίας των ελληνικών στη Φλωρεντία, έπειτα από πρόσκληση του καγκελάριου της πόλης. Ο Χρυσολωράς είχε προσδιορίσει τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα των studia humanitatis (ανθρωπιστικές σπουδές) ιδρύοντας μαζί με τον μαθητή του Γκουαρίνο ντα Βερόνα την πρώτη ουμανιστική Σχολή στη Βενετία, όπου διδάσκονταν τα ελληνικά και λατινικά γράμματα. Το 1408 μετοίκησε στο Παρίσι υπηρετώντας τον Μανουήλ Παλαιολόγο σε διπλωματικές αποστολές παράλληλα με το πνευματικό του έργο.

Την παράδοση του Χρυσολωρά συνεχίζει και ο Αθηναίος Δημήτριος Χαλκοκονδύλης στον οποίο ανατέθηκε η έδρα των ελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας το 1463 και λίγο αργότερα η εισαγωγή των ουμανιστικών σπουδών και της πλατωνικής παράδοσης στο πρόγραμμα σπουδών του Πανεπιστημίου της Σορβόννης στο Παρίσι, με τη συμβολή του καρδινάλιου Βησσαρίωνα.

Η γαλλική αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών. Στο Παρίσι του Φραγκίσκου Α' (1494–1547) συντελούνταν μια αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών που σύντομα ξεπέρασε τα όρια της γαλλικής πρωτεύουσας και επεκτάθηκε σε όλη την επικράτεια. Οι βάσεις είχαν ήδη μπει από τον Κάρολο Η´ (1470–1498) και τον Λουδοβίκο ΙΒ´ (1462–1515) της Γαλλίας όταν επιχειρήθηκε να αναπτυχθεί ένας «πολιτιστικός εθνικισμός» που θα ξεπερνούσε ακόμα και τον ιταλικό ουμανισμό του 15ου αιώνα.

Επί της βασιλείας του Φραγκίσκου του Α' (1515–1547) πραγματοποιήθηκε μια μεγάλης κλίμακας αναζήτηση και συγκέντρωση αρχαίων ελληνικών και χριστιανικών χειρογράφων με επίσημες διπλωματικές αποστολές που είχαν ως ορμητήριο τη Βενετία και αργότερα την Κεντρική Ευρώπη. Σε αυτό το εγχείρημα καθοριστικός επίσης ήταν ο πόλεμος της Γαλλίας ενάντια στα κρατίδια της Ιταλίας, με συνέπεια την αθρόα μεταφορά έργων τέχνης, χειρογράφων και έντυπων βιβλίων, ως λάφυρα, για τη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Ωστόσο, ο Φραγκίσκος Α' δεν περιορίστηκε μόνο στη συγκέντρωση πολύτιμων βιβλίων και έργων τέχνης, αλλά προσκάλεσε καλλιτέχνες και επιφανείς ανθρώπους στην αυλή του, με σπουδαίο παράδειγμα τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Η οργάνωση και ο εμπλουτισμός της βασιλικής συλλογής ανατέθηκε στον Γάλλο ελληνιστή και λόγιο Γκιγιώμ Μπυντέ (1467–1540), που μαζί με τον Βυζαντινό διπλωμάτη και λόγιο Ιανό Λάσκαρη (1445–1534) συνέβαλαν τα μέγιστα στη διαμόρφωση του πνευματικού κλίματος στη Γαλλία.

Ιανός Λάσκαρης. Η συμβολή του Ιανού Λάσκαρη στην πολιτιστική ζωή της Ιταλίας και της Γαλλίας ήταν μεγάλη. Αφού ολοκλήρωσε το διδακτικό και εκδοτικό του έργο στη Φλωρεντία των Μεδίκων, αποδέχτηκε (1495) την πρόταση του Καρόλου Η' της Γαλλίας για να μετοικήσει στο Παρίσι. Από το 1504 έως το 1509 εγκαταστάθηκε στη Βενετία και από εκεί ξανά στο Παρίσι. Ο Λάσκαρης έχαιρε της γενικής αποδοχής των πνευματικών κύκλων στην Ιταλία, αφού είχε πρωτοστατήσει στην οργάνωση της Ελληνικής Βιβλιοθήκης των Μεδίκων (1494) και στη συστηματική συγκέντρωση και εκτύπωση έργων της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας από όλη την επικράτεια της πάλαι ποτέ Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Δύσης με την αρωγή, βέβαια, των Μεδίκων.

Με την υποστήριξη του Πάπα Λέοντα Ι', ο Λάσκαρης ίδρυσε το Ελληνικό Γυμνάσιο στον Κυρινάλιο Λόφο της Ρώμης, γεγονός που θεωρείται μια από τις κεφαλαιώδεις προσφορές του στα ελληνικά γράμματα. Ακολούθησε η ίδρυση κι άλλων Ελληνικών Γυμνασίων σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας όπως στη Φλωρεντία και στο Μιλάνο. Το Ελληνικό Γυμνάσιο δεν ήταν ελληνοκεντρικό, καθώς πέρα από τους Έλληνες σπουδαστές συμμετείχαν και Ευρωπαίοι, εκ των οποίων πολλοί από τη Γαλλία. Ίσως αυτό να συνέβαλε στη διαμόρφωση στενών επαφών του Λάσκαρη με τους γαλλικούς κύκλους και στην απόφασή του να μεταβεί στη Γαλλία. Στο Παρίσι ο Βυζαντινός λόγιος είχε καλλιεργήσει καλές σχέσεις με τον βασιλιά Φραγκίσκο Α´ και με την αυλή του από το 1515, και έπαιξε σημαντικό ρόλο, μαζί με τον μαθητή του Γκιγιώμ Μπυντέ, στην ίδρυση του Βασιλικού Κολεγίου (Collège Royal), που άνοιξε τις θύρες του το 1530. Να επισημάνουμε εδώ ότι ο Μπυντέ είχε ήδη προσλάβει Έλληνες καλλιγράφους για την αντιγραφή ελληνικών κωδίκων, όπως ο Νικόλαος Σύγγελος και ο Άγγελος Βεργίκιος.

Εισαγωγή της τυπογραφικής τέχνης στο Παρίσι. Στη διάρκεια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΑ', γύρω στο 1470, άρχισε να αναπτύσσεται η τυπογραφική τέχνη στη Γαλλία με την εγκατάσταση Γερμανών τυπογράφων στο Παρίσι και την ίδρυση εκδοτικού κέντρου στη Σορβόννη. Πενήντα χρόνια αργότερα (1531) ο βασιλιάς Φραγκίσκος Α΄ θεσμοθέτησε το Βασιλικό Τυπογραφείο με επικεφαλής τον ουμανιστή και χαράκτη Ζοφρουά Τορύ που διέθετε δικό του τυπογραφείο από το 1529. Λίγα χρόνια αργότερα (1539), ο Γάλλος βασιλιάς θεσπίζει το Βασιλικό Τυπογραφείο των Ελληνικών (με επικεφαλής τον Κόνραντ Νεομπάρ) με πρώτο του εκδοτικό εγχείρημα, τον ίδιο χρόνο, την πραγματεία Εις την Αριστοτέλους Ρητορικήν, Υπόμνημα ανωνύμου. Το 1544, τη χρονιά που εκδόθηκε από τον Ροβέρτο Στέφανο στο Βασιλικό Τυπογραφείο η Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσέβιου, αποφασίζεται και η μεταφορά της βασιλικής βιβλιοθήκης του Φραγκίσκου Α' από το Μπλουά στο Φονταινεμπλώ με κοινή προσπάθεια του Μπυντέ και του Βεργίκιου. Με αυτόν τον τρόπο συνενώθηκαν οι βασιλικές συλλογές χειρογράφων και εντύπων σε μια ενιαία στέγη. Η κίνηση αυτή θεωρείται και ο θεμέλιος λίθος για την ίδρυση της Βιβλιοθήκης των Βασιλεών της Γαλλίας.

Το κωδικογραφικό και καλλιγραφικό εργαστήρι του Άγγελου Βεργίκιου. Στη Γαλλία του 16ου αιώνα λειτουργούσαν πολλά κέντρα αντιγραφής ελληνικών χειρογράφων, εκ των οποίων τα περισσότερα στο Παρίσι και πέριξ αυτού. Ένα από τα διασημότερα ήταν αυτό του Άγγελου Βεργίκιου. Ο Βεργίκιος με την εγκατάστασή του στο Παρίσι (1539) άρχισε να στήνει το καλλιγραφικό και κωδικογραφικό του εργαστήρι στη μονή του Σαιν Μπενουά. Έχοντας κερδίσει την εκτίμηση του πνευματικού κύκλου και της βασιλικής αυλής, ο Βεργίκιος επιμελήθηκε κώδικες όχι μόνο για τον βασιλιά Φραγκίσκο Α' αλλά και για άλλα μέλη της γαλλικής αριστοκρατίας και μεμονωμένους φιλόβιβλους. Στο εργαστήρι του απασχολούνταν ως αντιγραφείς κωδίκων και καλλιγράφοι κι άλλα μέλη της οικογένειάς του όπως ο γιος του Νικόλαος, η κόρη του, που δεν γνωρίζουμε το όνομά της, και ο ανιψιός του Πέτρος. Μάλιστα ο γιος του Νικόλαος ήταν μέλος της Πλειάδας, μιας ομάδας ποιητών, μεταξύ των οποίων και ο Πιερ ντε Ρονσάρ, που με το αρχαιοπρεπές τους ύφος συνέδεσαν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα με τον γαλλικό ουμανισμό.

Ο Άγγελος Βεργίκιος υπηρέτησε στην αυλή του Φραγκίσκου Α' από το 1540 ως καλλιγράφος και σύμβουλός του για τον εμπλουτισμό των χειρογράφων, με τον βασιλιά, όπως θρυλείται, να τιμά την προσφορά του επιλέγοντας τον γραφικό του χαρακτήρα ως πρότυπο για τη χάραξη νέας σειράς ελληνικών χαρακτήρων. Οι χαρακτήρες αυτοί, που κόπηκαν από τον διάσημο χαράκτη Claude Garamond, ονομάστηκαν Grecs du Roi και χρησιμοποιήθηκαν για όλα τα ελληνικά συγγράμματα του Βασιλικού Τυπογραφείου. Με τα ίδια στοιχεία τυπώθηκαν από τον βασιλικό τυπογράφο Ροβέρτο Στέφανο (1503–1559) όλα τα ελληνικά βιβλία της αρχαίας ελληνικής και χριστιανικής γραμματείας από το 1544 έως και το 1550 όταν ο Στέφανος μετοίκησε στη Γενεύη για να απαλλαγεί από τις πιέσεις της Θεολογικής Σχολής στο Παρίσι. Στη Γενεύη συνέχισε την παράδοση των Grecs du Roi μεταφέροντας τις μήτρες στο νέο του εργαστήρι και τυπώνοντας έργα υψηλού φιλολογικού επιπέδου και τυπογραφικής τέχνης όπως ο πεντάτομος Θησαυρός της ελληνικής γλώσσης (1572) και τα Άπαντα του Πλάτωνα (1578).

Οι κώδικες που επιμελήθηκε ο Βεργίκιος από το 1535 έως το 1569 εκπονήθηκαν στη Βενετία, το Παρίσι και ένας από αυτούς στη Ρώμη. Οι κώδικες της Βενετίας ακολουθούν τη μεταβυζαντινή παράδοση και άλλων κωδικογράφων της Βενετίας όπως ο Ζαχαρίας Καλλιέργης και ο Κωνσταντίνος Παλαιοκάπας. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα επίτιτλα και τα πρωτογράμματα που κοσμούσαν τα χειρόγραφα χρησιμοποιήθηκαν και σε έντυπα, όπως στην περίπτωση του εκδότη και τυπογράφου ελληνικών βιβλίων Νικολίνι ντα Σάμπιο.

Οι κώδικες του Έλληνα κωδικογράφου στη Βενετία δεν παρουσιάζουν διαφορές με τους αντίστοιχους άλλων κωδικογράφων της Γαληνοτάτης από το τέλος του 15ου αιώνα και μετά. Ωστόσο, τα επίτιτλα στους κώδικές του παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλία στη σχεδίασή τους και περιέχουν έγχρωμες συνθέσεις παρόμοιες με αυτές που κοσμούν τις βασιλικές εκδόσεις του Φραγκίσκου Α' από το εργαστήρι του Ροβέρτου Στέφανου. Τα επίτιτλα του Βεργίκιου χωρίζονται σε διαφορετικές ενότητες όπως για παράδειγμα: 1. Επίτιτλα με ζωγραφισμένες συνθέσεις (Ξενοφών, Κυνηγετικός, 1554· Ευκλείδης, Κατοπτρικά, 1556), 2. Επίτιτλα από θρησκευτικούς και λειτουργικούς κώδικες του 16ου αιώνα (Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον· Πράξεις των Αποστόλων· Αγίου Ιούδα Αποστόλου Επιστολή Καθολική. και 3. Κώδικες με εικονογραφημένα επίτιτλα που αναπαριστούν θέματα σχετικά με το περιεχόμενο του βιβλίου (Περί ζώων ιδιότητος του Μανουήλ Φιλή). Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1540 και μετά, στους κώδικες του Βεργίκιου εμφανίζονται επίτιτλα με κεντρικό μοτίβο το βασιλικό οικόσημο της Γαλλίας σε διάφορες παραλλαγές.

Σύμφωνα με τους ερευνητές της κωδικογραφίας και μικρογραφίας της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου, ο Άγγελος Βεργίκιος εγκατέλειψε την αυλή του Φραγκίσκου Α' στα μέσα της δεκαετίας του 1550. Στο διάστημα που ακολούθησε μέχρι τον θάνατό του (1569) ασχολήθηκε συστηματικά με την εικονογράφηση του ποιήματος το Μανουήλ Φιλή (π. 1275–π. 1345) Περί ζώων ιδιότητος. Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα το ποίημα του Φιλή δεν έχαιρε ιδιαίτερης δημοτικότητας αλλά χάρη στην εικονογράφηση του Βεργίκιου έγινε αρκετά δημοφιλές στο αναγνωστικό κοινό της Γαλλίας τον 16ο αιώνα. Επιπλέον, ακολουθώντας την παράδοση των Ελλήνων κωδικογράφων της Αναγέννησης, όπως του Κωνσταντίνου Παλαιοκάπα, ο Βεργίκιος επενέβη φιλολογικά στο βυζαντινό αυτό στιχούργημα. Το τελευταίο αυτό έργο του Βεργίκιου είναι παραπάνω από πολύτιμο μιας και οι εικονογραφημένοι βυζαντινοί κώδικες με θέμα τη φυσική ιστορία ήταν σχεδόν ανύπαρκτοι μέχρι εκείνη την περίοδο.

Στο πρόσωπο του Άγγελου Βεργίκιου αντικατοπτρίζεται ο αναγεννησιακός άνθρωπος του 16ου αιώνα, που με τις ανησυχίες και την φιλότεχνη διάθεσή του συνέβαλε στην πνευματική ώθηση της Δυτικής Ευρώπης μέσα από το έργο του. Παράλληλα, με την επιμέλεια κωδίκων της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας έκανε γνωστά και δημοφιλή τα ελληνικά γράμματα στο γαλλικό κοινό αλλά και σε άλλες πόλεις της Ευρώπης. Είχε την τύχη να ζήσει σε μια περίοδο που στην Ιταλία και τη Γαλλία, ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα, συντελούνταν ραγδαίες πνευματικές ανακατατάξεις ενάντια στον συντηρητισμό των θεολογικών κύκλων, δηλαδή από την εποχή που ο Ιανός Λάσκαρης μετοίκησε στη Γαλλία έπειτα από πρόσκληση του βασιλιά Καρόλου Η' για να αναβαθμίσει την πνευματική ζωή και τον πολιτισμό της Γαλλίας και ο Ροβέρτος Στέφανος τελούσε βασιλικός τυπογράφος. Ο Βεργίκιος έχαιρε της εκτίμησης των λογίων και του κοινού στις χώρες που έζησε και έδρασε σε τέτοιο βαθμό που οι Γάλλοι χρησιμοποιούσαν τη ρήση «écrire comme un Ange» (γράψε όπως ο Άγγελος) για την τελειότητα της γραφής του, κάτι αντίστοιχο με το «ζωγράφισε σαν τον Μιχαήλ Άγγελο» για τη ζωγραφική.

*Οι πληροφορίες προέρχονται από το τελευταίο πόνημα του Κ.Σπ. Στάικου, Άγγελος Βεργίκιος: Ο πλέον περίτεχνος γραφέας όλων των εποχών. Η ανάδειξη της τέχνης του στον αυλικό κύκλο του βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκου Α΄.