Η Ασπασία καταγόταν από τη Μίλητο, όμως ελάχιστα γνωρίζουμε για την οικογένειά της, πέρα από το ότι ο πατέρας της ονομαζόταν Αξίοχος. Η εξαιρετική μόρφωση που διέθετε, κυρίως στη ρητορική τέχνη, επιτρέπει την εικασία ότι επρόκειτο για οικογένεια εύπορη. Γεννήθηκε την εποχή που η πολιτιστική ζωή στη Μίλητο είχε αρχίσει να ανακάμπτει, μετά την ανοικοδόμησή της το 479 π.Χ. Άλλωστε είναι γνωστό ότι οι Ίωνες που αποίκησαν εκεί ήταν αυτοί που είχαν φύγει από το πρυτανείο της Αθήνας και θεωρούνταν αριστοκράτες. Γύρω στο 450 π.Χ. η Ασπασία εγκαθίσταται στην Αθήνα, ενδεχομένως με την υποστήριξη μιας αριστοκρατικής τοπικής οικογένειας, ενώ αμφισβητήσιμες αναφορές τη θέλουν να ασκεί το επάγγελμα της εταίρας. Υπάρχει βέβαια και η άποψη ότι σκοπός της ήταν να ανοίξει μια σχολή ρητορικής, με στόχο να εκπαιδεύσει γυναίκες στην τέχνη αυτή, γεγονός που την καθιστά πρόδρομο στη γυναικεία χειραφέτηση.

Η γνωριμία της με τον Περικλή ενδεχομένως συνέβη, όταν ο επιφανής πολιτικός πήγε να ακούσει αγόρευσή της για τα οφέλη εκμάθησης της ρητορικής. Οι βιογράφοι της Ασπασίας, με βασικότερη πηγή τον Πλούταρχο, υποστηρίζουν ότι εγκαταστάθηκε στην οικία του Περικλή το 445 π.Χ. και έζησαν μαζί για μια περίοδο δώδεκα έως δεκαέξι ετών. Η οικία του Περικλή ήταν ανοιχτή σε ανθρώπους του πνεύματος, σοφιστές, ποιητές, κωμικούς κυρίως, όπως ήταν ο Κρατίνος, που επέκρινε το ζεύγος στο έργο του Χείρωνες, αφού τους παρουσιάζει ως θεότητες στις οποίες αποδίδεται το ξέσπασμα μιας σύρραξης. Αλλά και ο Εύπολις αναφέρεται συχνά στην Ασπασία και την παρομοιάζει στους Προσπαλτίους με την Ελένη της Τροίας και στην Ομφάλη, που διδάχθηκε το 424/423, την αποκαλεί Ομφάλην Τύραννον (βασίλισσα, στην οποία είχε πουληθεί ως δούλος ο Ηρακλής για εξιλέωση, έπειτα από τον φόνο του Ίφιτου και παραδίδεται ότι στα πόδια της έκλωθε μαλλί). Στο σπίτι τους έκαναν έντονη την παρουσία τους και μαθητές της Ασπασίας, που συναναστρέφονταν και με φίλους του Περικλή, όπως ο Μένιππος και ο Πυρίλαμπος. Στον στενό κύκλο του Περικλή περιλαμβάνονταν και οι φιλόσοφοι Αναξαγόρας και Πρωταγόρας, ο δε φιλόσοφος από τις Κλαζομενές διατέλεσε και δάσκαλός του. Επίσης, στους οικείους περιλαμβάνονταν ο Αλκαμένης, ο Ιππόδαμος, ο Σοφοκλής, ο Ικτίνος και ο Φειδίας, στον οποίο ο Περικλής είχε αναθέσει τα έργα της Ακρόπολης.

Ο Περικλής υπήρξε ένας ευφυέστατος πολιτικός άνδρας, που διακρίθηκε για την εσωτερική και την εξωτερική του πολιτική και ανέδειξε την Αθήνα, ως προστάτιδα των γραμμάτων και των τεχνών. Σύμφωνα με την παράδοση η Ασπασία έπαιξε κομβικό ρόλο και επηρέασε τα σχέδια και τις αποφάσεις του. Έχει, επίσης, γίνει λόγος για την καλλιτεχνική επιρροή της Ασπασίας, κυρίως αναφορικά με την οργάνωση των κτισμάτων της Ακρόπολης. Ζωγράφοι έχουν αναπαραστήσει την Ασπασία να συνοδεύει τον Περικλή σε επισκέψεις στον Παρθενώνα και να παρακολουθεί την πρόοδο των εργασιών, όπως και την πορεία του κολοσσιαίου αγάλματος της θεάς Αθηνάς που φιλοτεχνούσε ο Φειδίας. Για τον πραγματικό ρόλο της Ασπασίας στην εσωτερική πολιτική των Αθηνών δεν έχουμε μαρτυρία, εν αντιθέσει με την εξωτερική πολιτική. Σύμφωνα με τον ιστορικό Δούρι τον Σάμιο, αλλά και παράδοση που δημιουργήθηκε από τους κωμικούς ποιητές, ο ρόλος της Ασπασίας στις δύο συρράξεις των Αθηναίων, αφενός με τη Σάμο και αφετέρου με τους Σπαρτιάτες, ήταν αποφασιστικός.

Το φθηνόπωρο του 429 π.Χ., χρονιά κατά την οποία η Αθήνα δοκιμαζόταν από τον λοιμό, πεθαίνει ο Περικλής αλλά και πλήθος φίλων της Ασπασίας, που βιώνει θλιβερές στιγμές, μέσα σε ένα έκρυθμο πολιτικό σκηνικό. Λίγο πριν από τον θάνατο του Περικλή, οι Αθηναίοι επέτρεψαν μια αλλαγή στον νόμο που αφορούσε την ιδιότητα του Αθηναίου Πολίτη και ο γιος της Ασπασίας, Περικλής ο Νεότερος, μπόρεσε να αποκτήσει πλήρη πολιτικά δικαιώματα και να κληρονομήσει τον πατέρα του.

Αργότερα, η Ασπασία απέκτησε ακόμη έναν γιο από τον Λυσικλή. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία θανάτου της, ξέρουμε, όμως, ότι όταν ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, εκείνη είχε ήδη πεθάνει. Παρά τις έντονες αντιδράσεις προς το πρόσωπό της, αδιαμφισβήτητη θεωρείται η σπουδαιότητα και ο δυναμισμός της γυναικείας αυτής παρουσίας, που συνεισέφερε στον καλλωπισμό της Αθήνας και του Πειραιά, καθώς και σε μια μορφή χειραφέτησης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα.

Κ.Σπ. Στάικος, Η συμβολή των σοφιστών στη διάδοση της γνώσης, Αθήνα, Άτων, (υπό έκδοση 2023).