Ιστορική αναδρομή. Οι πρώτες προσπάθειες ίδρυσης ενός χώρου με εθνικό χαρακτήρα για θεατρικές παραστάσεις έγιναν το 1890 όταν ο ομογενής Ευστράτιος Ράλλης προσέφερε το ποσό των 10.000 αγγλικών λιρών στον βασιλιά Γεώργιο Α΄ για την ανέγερση Εθνικής Σκηνής Θεάτρου. Με τον προϋπολογισμό αυτό άρχισε να χτίζεται το 1891 το κτίριο επί της οδού Αγίου Κωνσταντίνου σε σχέδια του Αυστριακού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ (1837–1923) και το 1900 ιδρύεται επίσημα το Βασιλικό Θέατρο με πρώτο διευθυντή τον ακαδημαϊκό Άγγελο Βλάχο. Παράλληλα με το Θέατρο λειτουργούσε και κρατική Δραματική Σχολή για σπουδές νέων ηθοποιών γεγονός το οποίο έδωσε νέα ώθηση στην καλλιτεχνική δραστηριότητα αλλά και στον αριθμό των παραστάσεων που ανέβηκαν τα πρώτα εκείνα χρόνια. Η ανοδική αυτή πορεία έληξε απότομα το 1908 με το κλείσιμο των θυρών του Βασιλικού Θεάτρου επ’ αόριστον.

Τελικά το 1930, με νόμο του τότε Υπουργού Παιδείας Γεώργιου Παπανδρέου επανιδρύθηκε το Εθνικό Θέατρο με διευθυντή τον λογοτέχνηΙωάννη Γρυπάρη και δύο χρόνια μετά (1932) εγκαινιάστηκε και άνοιξε τις πύλες του για το κοινό με την παράσταση Αγαμέμνων του Αισχύλου. Το 1938, το Εθνικό Θέατρο ανεβάζει στην Επίδαυρο, για πρώτη φορά στη νεοελληνική ιστορία, παράσταση αρχαίου δράματος με το έργο Ηλέκτρα του Σοφοκλή, ενώ ένα χρόνο μετά ιδρύεται η κινητή μονάδα περιοδειών «Άρμα Θέσπιδος» για παραστάσεις εκτός της πρωτεύουσας.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έμελλε να επηρεάσει τη λειτουργία του Θεάτρου με τις παραστάσεις να μεταφέρονται στην Κεντρική Σκηνή του νεόδμητου κινηματογράφου Παλλάς που διέθευε καταφύγιο σε περίπτωση αεροπορικού βομβαρδισμού.

Το 1939, με ενέργειες του λογοτέχνη και δημοσιογράφου Κώστα Μπαστιά ιδρύεται, ως παράρτημα του Εθνικού Θεάτρου, η Λυρική Σκηνή, όπου η Μαρία Κάλλας (1923–1977) έκανε την πρώτη της εμφάνιση το 1941 στο έργο Βοκκάκιος του Φραντς Φον Σουπέ. Η Λυρική Σκηνή μετονομάστηκε σε Εθνική Λυρική Σκηνή το 1944 και οι παραστάσεις δίνονται πλέον στο Θέατρο Ολύμπια επί της οδού Ακαδημίας.

Από το 1948 πέρασαν από τη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου και από την Εθνική Λυρική Σκηνή σπουδαίοι ηθοποιοί, σκηνοθέτες και μουσικοί όπως η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Μελίνα Μερκούρη, ο Αιμίλιος Βεάκης, η Κυβέλη, ο Αλέξης Μινωτής, ο σκηνοθέτης Δημήτριος Ροντήρης, η Μαίρη Αρώνη, η Κατίνα Παξινού, η Έλλη Λαμπέτη, ο Δημήτρης Χορν και πολλοί άλλοι. Το 1956, το 1971 και το 1980 ιδρύονται αντίστοιχα η Δεύτερη Σκηνή, η Νέα Σκηνή και η Παιδική Σκηνή. Το 1993 εγκαινιάζεται η Σκηνή «Μαρίκα Κοτοπούλη» στο κτίριο Ρεξ επί της οδού Πανεπιστημίου και το 1994 το Εθνικό Θέατρο γίνεται Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου. Το 1996 ιδρύονται η Πειραματική Σκηνή, ο «Άδειος Χώρος» και το Εργαστήρι Ηθοποιών. Έκτοτε και μέχρι σήμερα έχουν ιδρυθεί και άλλα τμήματα, σκηνές και θίασοι όπως ο Θίασος Περιοδειών Αρχαίου Δράματος, το Μικρό Εθνικό για παιδιά, το Τμήμα Σκηνοθεσίας στη Δραματική Σχολή κ.ά. Το 2021 ο σκηνοθέτης, θεατρολόγος και μεταφραστής Γιάννης Μόσχος αναλαμβάνει την θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή στο  Εθνικό Θεάτρο.

Βιβλιοθήκη του Εθνικού Θεάτρου. Με την επίσημη ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου το 1932 έγιναν και τα πρώτα βήματα για συγκέντρωση βιβλίων που αφορούν το θέατρο στις εγκαταστάσεις του Εθνικού. Τη δεκαετία του 1940 εντοπίζεται και η πρώτη σφραγίδα του Εθνικού Θεάτρου σε βιβλία. Η πρώτη επίσημη ίδρυση και λειτουργία της Βιβλιοθήκης γίνεται ωστόσο τη δεκαετία του 1980.

Η Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει έναν αριθμό 10.000 βιβλίων ειδικής θεματικής όπως:

• Ξενόγλωσσα και ελληνικά βιβλία για το θέατρο.
• Ξενόγλωσσα και ελληνικά βιβλία και εγκυκλοπαίδειες γενικού περιεχομένου. 
• Παλιά βιβλία και σπάνιες εκδόσεις. 
• Ξενόγλωσσες και ελληνικές σειρές λογοτεχνικών και θεατρικών περιοδικών. 
• Ανέκδοτα ελληνικά θεατρικά έργα και ανέκδοτες μεταφράσεις θεατρικών έργων. 
• Αντίγραφα των θεατρικών έργων που έχουν παιχθεί από τις σκηνές του Εθνικού Θεάτρου. 

Ανάμεσα στα τεκμήρια της Βιβλιοθήκης ξεχωρίζουν 100 παλαίτυπα και παλαιά βιβλία που χρονολογούνται από τον 16ο μέχρι και τον 18ο αιώνα. Ενδεικτικά αναφέρονται τα δύο παλαιότερα βιβλία, οι Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου (170 μ.Χ.–223 μ.Χ.) τυπωμένο στη Βασιλεία το 1535 και τα Κοσμοποιητικά, Ιστορικά, Νομοθετικά του Φίλωνος του Ιουδαίου (20 π.Χ.–45 μ.Χ.) τυπωμένο στο Παρίσι το 1552. Ακολουθούν Τα Σωζόμενα του Λουκιανού Σαμοσατέως (125 μ.Χ.–180 μ.Χ.) και το Περί Προνοίας του Θεοδώρητου του Κύρου που τυπώνονται στο Παρίσι το 1615 και το 1633 αντίστοιχα.

Από τον 18ο αιώνα ξεχωρίζουν οι εκδόσεις: Le nouveau parfait marechal, ou La connaissance generale et universelle du cheval του Γάλλου ζωολόγου και ζωγράφου Φρανσουά Αλεξάντρ ντε Γκαρσώ (Παρίσι 1755), η Γραμματική Γεωγραφική του Γεωργίου Ιερέως Φατζέα του εκ Κυθήρων (Βενετία 1760), το Σπλάγχνον Γραμματικής του Ανανία του Αντιπάριου (Βενετία 1764) και το εξαιρετικό Histoire de l’Art Chez les Anciens του ιστορικού τέχνης και αρχαιολόγου Γιόχαν Γιοαχίμ Βίνκελμαν (Παρίσι 1790).

Από τα τεκμήρια του 19ου αιώνα αξίζει να αναφερθούν το Λεξικόν το Μέγα και Παντ’ Ωφέλιμον του επισκόπου Βαρίνου Φαβωρίνου Κάμηρτος του της Νουκερίας (Βενετία 1801), το Oeuvre de Regnard με έργα του Γάλλου κωμικού ποιητή του 17ου αιώνα Ζαν Φρανσουά Ρενιάρ (Παρίσι 1830), τα Τρία Λυρικά Δράματα του Παναγιώτη Σούτσου (Αθήνα 1842), η Φαντίνα: δράμα εις πράξεις πέντε του Ιωάννη Παλαμά (Αθήνα 1867), το Αρχοντόπουλο Γιάννης Νοταράς του Ιωάννη Π. Σταμούλη (Αθήνα 1896) και το Oeuvres completes de Moliere με έργα του Μολιέρου και σκίτσα του Λουί Εντουάρ Φουρνιέ (Παρίσι 1893).

Εκτός των βιβλίων, η Βιβλιοθήκη φιλοξενεί και το Αρχείο του Εθνικού Θεάτρου (από το 1932 έως σήμερα) που περιλαμβάνει:

• Προγράμματα και αφίσες από όλες τις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου από το 1932 έως σήμερα. 
• Προγράμματα από διάφορες άλλες εκδηλώσεις και συνεργασίες του Εθνικού Θεάτρου. 
• Ειδικούς καταλόγους και κείμενα για την ιστορία, τους συντελεστές και το ρεπερτόριο του Εθνικού Θεάτρου.
• Παρτιτούρες από τη μουσική ορισμένων έργων που παίχτηκαν στο Εθνικό Θέατρο. 
• Κριτικές, δημοσιεύματα και αποκόμματα τύπου από όλες τις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. 
• Ντοσιέ με φωτογραφίες- πορτρέτα ηθοποιών και βιογραφικά σημειώματα. 
• Βιντεοσκοπήσεις θεατρικών παραστάσεων του Εθνικού Θεάτρου (από το 1995 και εξής).
• Ειδικό αρχείο φωτογραφιών. 
• Αρχεία παλιών ηχογραφήσεων, μουσικής, σκηνογραφικών σχεδίων, μακετών, φροντιστηριακών ειδών, κοστουμιών.
• Χειρόγραφα σκηνοθετών και κείμενα παραστάσεων.

Ο Κατάλογος της Βιβλιοθήκης του Εθνικού Θεάτρου είναι διαθέσιμος στο διαδίκτυο μέσω της Υπηρεσίας openABEKT του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ). Το υλικό ταξινομείται σύμφωνα με το Δεκαδικό Συστήμα DEWEY (Dewey Decimal Classification) και ταξιθετείται με βάση το σύστημα αυτό. Η Βιβλιοθήκη διαθέτει ένα μικρό Αναγνωστήριο το οποίο εξυπηρετεί τους ενδιαφερόμενους επισκέπτες και ερευνητές χωρίς να λειτουργεί Δανειστικό Τμήμα σε αυτή. Η συλλογή ανήκει στο Τμήμα Δραματολογίας, Αρχείου και Βιβλιοθήκης του Εθνικού Θεάτρου.

Βιβλιογραφία

Μιχαλόπουλος Π., Το Εθνικό Θέατρο στη δεκαετία 1940-1950, Αθήνα 2018.

Συλλογικό, Εθνικό Θέατρο, Αθήνα 1992.