Ιστορική αναδρομή. Οι βάσεις για την ίδρυση του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ) μπήκαν τη δεκαετία του 1960 από τον συλλέκτη και συγγραφέα Μάνο Χαριτάτο (1944–2012) και τον φίλο του ιστορικό Δημήτρη Πόρτολο (γεν. 1944) όταν άρχισαν τη συλλογή αρχείων, εντύπων, επιστολών και καρτών με γνώμονα το πάθος τους για την νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ο Μάνος Χαριτάτος, γεννημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1944, κληρονόμησε το πάθος του συλλέκτη από τον πατέρα του ο οποίος είχε συγκεντρώσει ένα σπουδαίο καβαφικό υλικό όσο βρίσκονταν στην Αίγυπτο. Το 1953 η οικογένεια Χαριτάτου μετακόμισε στην Αθήνα όπου ο Μάνος Χαριτάτος ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές και φοίτησε στο Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής Αθηνών. Η φιλία του με τον Δημήτρη Πόρτολο και το κοινό τους πάθος για την ελληνική ιστορία οδήγησε στην ίδρυση του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχέιου το 1980 ως μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα σωματείο. Στόχος του ΕΛΙΑ ήταν η διάσωση αρχείων από ιστορικά πρόσωπα και λογοτέχνες, σπάνιων βιβλίων, περιοδικών και εφημερίδων, φωτογραφιών, χαρτών, θεατρικών προγραμμάτων, αντικειμένων, εφήμερου υλικού κ.ά, από τον 19ο αιώνα έως σήμερα. Αντιπροσωπευτικό δηλαδή υλικό από την επίσημη και καθημερινή ιστορία της Ελλάδας των τελευταίων δύο αιώνων. Το 1997 το ΕΛΙΑ ξεκίνησε τη λειτουργία του και στην πόλη της Θεσσαλονίκης και από το 2009 αποτελεί τμήμα του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης.

Σήμερα το ΕΛΙΑ αποτελεί έναν από τους βασικότερους φορείς έρευνας και πολιτισμού στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών στη χώρα μας καθώς διαθέτει τον μεγαλύτερο αριθμό αρχείων από πρόσωπα που άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία, τη λογοτεχνία και τις τέχνες συγκριτικά με άλλους φορείς πολιτισμού όπως η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη και το Μουσείο Μπενάκη. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι η Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ είναι η τρίτη μεγαλύτερη της Ελλάδας μετά την Εθνική Βιβλιοθήκη και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής (όσον αφορά τα βιβλία του 19ου αι., τα σχολικά βιβλία και άλλες κατηγορίες). Οι συλλογές, τα αρχεία και η Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ συνέβαλλαν και συνεχίζουν να συμβάλλουν κατά τον 21ο αιώνα στην ανασύνθεση και την προαγωγή όλων των πτυχών της εθνικής μας ιστορίας καθιστωντας το ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ φορέα ανοιχτό στην έρευνα και τον πολιτισμό για το κοινό και την επιστημονική κοινότητα.

Αρχεία του ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ

Το ΕΛΙΑ κατέχει ένα πλήθος αρχείων που υπολογίζεται πάνω από 1.300 τον αριθμό. Το Τμήμα Αρχείων μπορεί να χωριστεί στις εξής κατηγορίες:

Ιστορικό Αρχείο

Το Ιστορικό Αρχείο περιλαμβάνει ένα πλούσιο υλικό από αρχεία διάφορων σπουδαίων προσωπικοτήτων της ελληνικής ιστορίας. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το αρχείο για την Επανάσταση του 1821 και τη μετέπειτα ιστορική περιόδο του 19ου και 20ού αιώνα με εξέχουσα θέση να έχουν αυτά της Οικογένειας Κολοκοτρώνη, του Χαρίλαου Τρικούπη και του Ελευθέριου Βενιζέλου. Σημαντικά είναι επίσης τα αρχεία πολιτικών προσώπων, στρατιωτικών που επηρέασαν την ιστορία της νεότερης Ελλάδας και οικογενειών με μακρά ιστορία και συμμετοχή στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα. Τα αρχεία αυτά βοηθούν τους σημερινούς μελετητές να αποκτήσουν μια σφαιρική γνώση των γεγονότων του Μεσοπολέμου, της Κατοχής, του Εμφυλίου και της Μεταπολεμικής περιόδου. Η οικονομική ιστορία επίσης φωτίζεται με αρχεία διοικητών της Εθνικής Τράπεζας, λοιπών τραπεζιτών, επιχειρηματιών και εμπόρων του 19ου και 20ού αιώνα. Η ταραγμένη περίοδος της Μικρασιατικής Καταστροφής και της μετανάστευσης που ακολούθησε σκιαγραφείται μέσα από τα αρχεία του μικρασιατικού ελληνισμού. Ιδιαίτερα πλούσιο είναι και το λογοτεχνικό αρχείο που καλύπτει την περίοδο από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα και περιλαμβάνει μια πληθώρα επιστολών (μεταξύ των οποίων του Α. Βαλαωρίτη, του Α. Σικελιανού, του Σ. Τσίρκα), λογοτεχνικές κριτικές, εκδοτικά αρχεία, λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες και φωτίζει έτσι την λογοτεχνική παραγωγή και τη ζωή σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων. Αξιόλογα είναι επίσης τα αρχεία που αφορούν την ελληνική ναυτιλία, την εκπαίδευση, την αρχαιολογία και τις εικαστικές τέχνες.

Τμήμα Ελληνισμού της Αιγύπτου

To Tμήμα Ελληνισμού της Αιγύπτου περιλαμβάνει τα αρχεία της ελληνικής κοινότητας Αλεξάνδρειας (καλύπτουν την περίοδο 1843–1955 και είναι το μεγαλύτερο σε όγκο), μέρος των αρχείων της ελληνικής κοινότητας της Μανσούρας και της Ισμαηλίας και άλλων κοινοτήτων της Αιγύπτου. Στο Τμήμα αυτό ανήκει και ένα κομμάτι του αρχείου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι το 1930 και περιλαμβάνει κυρίως την αλληλογραφία του Πατριαρχείου με διάφορους φορείς και πρόσωπα. Περιλαμβάνονται επίσης 35 αρχεία οικογενειών και προσωπικοτήτων της ελληνικής κοινότητας Αιγύπτου με έμφαση στα αρχεία ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών όπως του λογοτέχνη Στρατή Τσίρκα, του λόγιου και εκδότη Στέφανου Πάργα και του συγγραφέα και ποιητή Τίμου Μαλάνου. Η ζωή των Ελλήνων της Αιγύπτου αποκαλύπτεται επίσης μέσα από εναν μεγάλο αριθμό φωτογραφιών και κάρτ ποστάλ της εποχής πριν από το 1955. Επιπλέον, η συλλογή 2.500 τόμων Ελλήνων και ξένων συγγραφέων που εκδόθηκαν στην Αίγυπτο (από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα) και 279 τίτλων εφημερίδων και περιοδικών (από το τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας), καλύπτει ένα πολύ μεγάλο ποσοστό της ελληνικής εκδοτικής δραστηριότητας στην Αίγυτπο.

Τμήμα Παραστατικών Τεχνών

Το Τμήμα Παραστατικών Τεχνών φιλοξενεί έναν μεγάλο αριθμό ιδιωτικών αρχείων και συλλογών ηθοποιών, μουσικών και χορευτών που αφορούν την ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή και ζωή στον κινηματογράφο, στο θέατρο, τη μουσική και τον χορό από τον 19ο έως και σήμερα. Η καλλιτεχνική δραστηριότητα ξεδιπλώνεται μέσα από φωτογραφικό υλικό, έντυπα προγράμματα παραστάσεων, μουσικές παρτιτούρες, αφίσες εκδηλώσεων, αυτοτελείς και περιοδικές εκδόσεις κ.ά.

Φωτογραφικό Αρχείο

Στο Φωτογραφικό Αρχείο του ΕΛΙΑ συναντώνται εκατοντάδες φωτογραφίες από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και τα τελευταία χρόνια του 20ού αιώνα. Η συλλογή φωτογραφιών σκιαγραφεί ζωηρά τα πορτραίτα σπουδαίων μορφών της πολιτικής, λογοτεχνικής, καλλιτεχνικής και οικονομικής ζωής της χώρας, σκηνές του καθημερινού βίου της υπαίθρου και των αστικών κέντρων και φωτογραφικές μαρτυρίες από τις ένοπλες συγκρούσεις του ελληνισμού (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Εκστρατεία, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος). Επιπλέον, η συλλογή περιέχει φωτογραφίες μνημείων και αρχαιολογικών χώρων και καταλοίπων. Το αρχείο προέρχεται ως επί το πλείστον από δωρεές οικογενειακών αρχείων, υλικό από επαγγελματίες και ερασιτέχνες φωτογράφους ή αγορές του ΕΛΙΑ.

Αρχείο Χαρτών

Η συλλογή χαρτών του ΕΛΙΑ περιλαμβάνει περισσότερους από 2.000 χάρτες που χρονολογούνται μεταξύ του 1830–1950 και απεικονίζουν κυρίως τον ελλαδικό και βαλκανικό χώρο. Σε αυτούς συγκαταλέγονται οι πρώτες εκδόσεις χαρτών του ελληνικού βασιλείου μετά την Επανάσταση του 1821 καθώς και στρατιωτικοί χάρτες της Μικρασιατικής Εκστρατείας και των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Σημαντικοί είναι οι εθνογραφικοί και στατιστικοί χάρτες που αποτυπώνουν την επέκταση και τη μεταβολή των ελληνικών συνόρων και του πληθυσμού, τυπωμένοι από το Αυστριακό Καισαροβασιλικό Ινστιτούτο, τις γαλλικές και βρετανικές (αγγλικό ναυαρχείο) χαρτογραφικές αποστολές και τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Υπάρχουν επίσης χάρτες με σχέδια πόλεων, τα δίκτυα μεταφορών (οδικά, σιδηροδρομικά, ακτοπλοϊκά) και επικοινωνίας (τηλεγραφικά), την αγροτική παραγωγή και τον αριθμό εκκλησιών και σχολείων στη Βόρεια Ελλάδα και τη Μικρά Ασία.

Συλλογή Εφήμερων Τεκμηρίων

Τα εκ πρώτης όψεως ασήμαντα αντικείμενα μιας χρήσης, φτιαγμένα από χαρτί, μπορούν να αποτελέσουν σημαντική ιστορική μαρτυρία και να αποτυπώσουν το κλίμα, τα γεγονότα και την καθημερινότητα μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου. Το ΕΛΙΑ είναι από τους πρώτους φορείς που συνειδητοποίησαν την αξία του εφήμερου υλικού πολιτισμού και ανέλαβε δράση για την διάσωση και την ανάδειξή του. Το εφήμερο υλικό απαρτίζεται από προεκλογικές αφίσες, διαφημιστικά ημερολόγια τοίχου, μετοχές και ομολογίες, διπλώματα, συσκευασίες τροφίμων και ενδυμάτων, εισιτήρια, ετικέτες, χαρτιά αλληλογραφίας και άλλα αντικείμενα της πολιτικής, κοινωνικής και καθημερινής ζωής.

Η Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ και οι συλλογές της

Η Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες και πιο οργανωμένες βιβλιοθήκες στον κόσμο ειδικευμένες στον ελληνικό 19ο αιώνα και μια από τις πιο ενημερωμένες και καταρτισμένες στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα διαθέτει πάνω από 130.000 τίτλους βιβλίων, εφημερίδων, περιοδικών, ημερήσιων και ετήσιων εκδόσεων που αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο μέρος της εκδοτικής δραστηριότητας στην Ελλάδα του 19ου, 20ού και 21ου αιώνα.

Με 15.000 τίτλους βιβλίων, φυλλαδίων και μονόφυλλων, η συλλογή βιβλίων του 19ου αιώνα του ΕΛΙΑ είναι σημείο αναφοράς για όποιον θέλει να ερευνήσει αυτόν τον αιώνα στον ελλαδικό χώρο και και τον ελληνισμό της διασποράς. Επιπλέον, η συλλογή βιβλίων του 20ού αιώνα υπολογίζεται πάνω από 70.000 τόμους που εκδόθηκαν στην Ελλάδα και όπου αλλού δραστηριοποιήθηκε ελληνικός πληθυσμός. Η συλλογή αποτελείται από έργα και μεταφράσεις Ελλήνων λογοτεχνών, θεωρία και ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, παιδική λογοτεχνία, ελληνική ιστορία, ελληνική τοπική, γεωγραφική και λαογραφική ιστορία, πληροφοριακό υλικό, σχολικά εγχειρίδια, ελληνική οικονομία και ναυτιλία, αθλητισμό, ημερολόγια, οδηγούς του 19ου και 20ού αιώνα κ.ά.

Πιο συγκεκριμένα η συλλογή βιβλίων του ΕΛΙΑ που καλύπτει τον ελληνικό 19ο, 20ό και 21ο αιώνα θα μπορούσε να χωριστεί στις εξής κατηγορίες:

1. Βιβλία 19ου αιώνα

2. Ελληνική Λογοτεχνία (έργα, κριτική, θεωρία)

3. Παιδική Λογοτεχνία

4. Ελληνική Ιστορία

5. Τοπική Ιστορία (Τοπικά βιβλία)

6. Ελληνική Οικονομία

7. Ελληνική Ναυτιλία

8. Σχολικά βιβλία

9. Βιβλιογραφίες

10. Βιογραφίες

11. Τυποποιημένες σειρές βιβλίων (μικρές σειρές και παιδικές σειρές)

12. Λευκώματα (τοπικά, φωτογραφικά, θεατρικά, καλές τέχνες κ.ά.)

13. Ημερολόγια

14. Αθλητισμός και Ολυμπιακοί Αγώνες

15. Απόδημος Ελληνισμός

16. Καταστατικά

17. Κατάλογοι εκδοτικών οίκων

18. Ελληνικά βιβλία που έχουν εκδοθεί στην Αίγυπτο (Αιγυπτιώτικα βιβλία)

19. Ποικίλες συλλογές βιβλίων (θέατρο σκιών, γυναίκα, γεωργία, γλώσσα, παιδί, μαγειρική, μειονότητες, ΜΜΕ, τυπογραφία, τουριστικά φυλλάδια κ.ά.)

20. Πληροφοριακό υλικό (εγκυκλοπαίδειες και λεξικά).

Εξίσου πλούσια είναι και η συλλογή του ΕΛΙΑ σε ημερήσιο και περιοδικό τύπο με 10.000 περίπου τίτλους εφημερίδων και περιοδικών από τα προεπαναστατικά χρόνια του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα, καλύπτοντας γεωγραφικά όλη την ελλαδική επικράτεια καθώς και περιοχές της υφηλίου όπου υπήρχε και υπάρχει ομογενειακός και απόδημος ελληνισμός. Η συλλογή περιλαμβάνει ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά, ξενόγλωσσες εφημερίδες και περιοδικά που αφορούν την Ελλάδα και το ελληνικό στοιχείο και εφημερίδες και περιοδικά που έχουν εκδοθεί στις ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου.

Το ΕΛΙΑ στη Θεσσαλονίκη

Με την ίδρυση του ΕΛΙΑ στη Θεσσαλονίκη το 1997 άρχισε να συγκεντρώνεται ένα πλήθος βιβλίων με έμφαση στην ελληνική λογοτεχνία και φιλολογία, στην ελληνική και τοπική ιστορία και έργα σχετικά με τη Θεσσαλονίκη που σήμερα αριθμούν περί τους 15.000 τίτλους βιβλίων με τον αριθμό τους να αυξάνεται συνεχώς. Επιπλέον, η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ στη Θεσσαλονίκη διαθέτει περί τους 1.000 τίτλους εφημερίδων και περιοδικών. Από το 1997 μέχρι σήμερα το ΕΛΙΑ έχει συγκεντρώσει ένα πλήθος ιδιωτικών αρχείων (κυρίως από δωρεές και αγορές) που επικεντρώνονται στη Βόρεια Ελλάδα όπως αρχεία λογοτεχνών, ιστορικά και οικονομικά αρχεία, αρχεία για την εκπαίδευση και τον πολιτισμό, αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά αρχεία καθώς και ένα πολύ πλούσιο αρχείο φωτογραφιών και καρτ ποστάλ που περιγράφουν την ιστορία και την καθημερινή ζωή στη Θεσσαλονίκη από τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Σημαντική είναι επίσης η συλλογή προφορικών μαρτυριών με έμφαση στην περίοδο της Κατοχής και του Εμφύλιου Πολέμου. Υπάρχουν ακόμα συλλογές τεκμηρίων γύρω από τον κινηματογράφο, το θέατρο και τη φωτογραφία με σημείο αναφοράς τη Θεσσαλονίκη. Πλούσια είναι η συλλογή θεατρικών προγραμμάτων παραστάσεων που ανέβηκαν στη Θεσσαλονίκη. Το ΕΛΙΑ στη Θεσσαλονίκη διαθέτει επίσης συλλογή αφισών πολιτιστικών εκδηλώσεων και εκθέσεων καθώς και συλλογή ημερολογίων και εφήμερων.

Ένα μεγάλο μέρος των αρχείων και των συλλογών του ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ έχει ψηφιοποιηθεί και καταλογοποιηθεί στο πλαίσιο της ελεύθερης πρόσβασης και αναζήτησης του υλικού του ιδρύματος από κοινό και ερευνητές. Ο επισκέπτης του ιστοτόπου του ΕΛΙΑ μπορεί να αναζητήσει ανάμεσα σε χιλίαδες τεκμήρια στον Ηλεκτρονικό Κατάλογο της Βιβλιοθήκης το ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ (OPAC) το τεκμήριο που επιθυμεί. Στις Ψηφιοποιημένες Συλλογές ο επισκέπτης μπορεί να επιλέξει ανάμεσα στα αρχεία του ΕΛΙΑ ανάλογα με την κατηγορία του τεκμηρίου ή του κωδικού του αν τον διαθέτει. Ο κατάλογος OPAC του ΕΛΙΑ είναι ενιαίος για την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Τόσο το κτίριο της Αθήνας όσο και της Θεσσαλονίκης διαθέτει αναγνωστήριο με ελεύθερη πρόσβαση έπειτα από δωρεάν εγγραφή και το υλικό της Βιβλιοθήκης και του Αρχείου είναι διαθέσιμο για μελέτη ή έρευνα κατόπιν συνεννόησης με τον υπεύθυνο κάθε συλλογής.

Το ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ αποτελεί στον 21ο αιώνα έναν φάρο πολιτισμού και σύνδεσης του σύγχρονου ελληνισμού με το παρελθόν και την ιστορία του. Είναι ένας από τους λίγους φορείς που δεν επικεντρώνεται μόνο στα γεγονότα της επίσημης και καταγεγραμμένης ιστορίας αλλά αφήνει περιθώριο στους μελετητές του υλικού της να συνθέσουν την καθημερινή ιστορία και τον βίο των Ελλήνων των τελευταίων δύο αιώνων μέσα από τα παραγκωνισμένα τεκμήρια και τα αντικείμενα της ιστορίας της χώρας μας. Το ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ ανταποκρίνεται πλήρως στις απαιτήσεις της σύγχρονης ψηφιακής εποχής με τις ψηφιοποιημένες συλλογές του να είναι διαθέσιμες στο κοινό, συνεχίζοντας έτσι το όραμα του Μάνου Χαριτάτου για έναν φορέα ανοιχτό στην έρευνα που συμβάλλει στην εθνική μας γνώση και εξέλιξη.