Τα Μετέωρα, η «Θηβαΐδα» των Σταγών, όπως εύστοχα και χαρακτηριστικά αποκλήθηκαν, είναι ένα από τα θαυμαστότερα και υποβλητικότερα τοπία του κόσμου, με τους πανύψηλους και γιγάντιους βράχους τους.

Η Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά βρίσκεται πολύ κοντά στο γραφικό χωριό Καστράκι, πάνω από τον χαμηλό βράχο της Παναγιάς της Δουπιανής. Τριγύρω της βλέπει κανείς τα ερειπωμένα μοναστήρια Προδρόμου, Αγίας Μονής και Παντοκράτορος, με τα χαλάσματα, ρεπιοθέμελα και απομεινάρια τους στους σιωπηλούς και θλιμμένους λίθινους στύλους τους. Ο Άγιος Νικόλαος είναι το πρώτο μοναστήρι που συναντάει κανείς ανεβαίνοντας από Καλαμπάκα και Καστράκι προς Μετέωρα.

Τιμάται στη μνήμη του αγίου Νικολάου των Μύρων της Λυκίας, του προστάτη των ορφανών και των χήρων, του τροφέα και πλουτιστή των «πεινώντων και πενομένων», του σωτήρα των πλεόντων και ναυτιλλομένων.

Ο βράχος, πάνω στον οποίο κτίστηκε το κομψό αυτό μετεωρίτικο μοναστήρι, είναι πολύ μικρός σε έκταση και στενόχωρος στο πλάτωμα της κορυφής, πράγμα που επηρέασε και την κτιριακή του διαμόρφωση και συγκρότηση. Έτσι η μονή αναγκαστικά δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί σε έκταση και να αποκτήσει άνετους χώρους και γι’ αυτό ως τελική οικοδομική λύση χρησιμοποιήθηκαν τα αλλεπάλληλα πατώματα. Οι απαρχές του μοναστικού βίου πάνω στον βράχο του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά τίθενται στον ΙΔ΄ αιώνα.

Χειρόγραφα. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1909 ο ερευνητής και ακαταπόνητος αναδιφητής των βιβλιοθηκών και σκευοφυλακίων των μετεωρικών μονών Ν. Βέης επισκέφθηκε τη Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και συνέταξε, τη συνοπτική «αναγραφή», όπως την χαρακτηρίζει ο ίδιος, των 43 χειρογράφων της που βρήκε εκεί.

Με την καταγραφή τους, τον Δεκέμβριο του 1909, τα χειρόγραφα της Μονής Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, όπως και της Μονής Ρουσάνου, μεταφέρθηκαν με πρωτοβουλία του Ν. Βέη, για καλύτερη φύλαξη και για λόγους ασφαλείας, στο σκευοφυλάκιο της Μονής Αγίας Τριάδος, η οποία την εποχή εκείνη λειτουργούσε, ενώ οι άλλες δύο ήταν κλειστές.

Το θέρος του 1953, που ο Βέης βρισκόταν πάλι στα Μετέωρα για τον πρώτο συστηματικό μεταπολεμικό επανέλεγχο και αναταξινόμηση των κωδίκων, επειδή και η Μονή της Αγίας Τριάδος ήταν κλειστή ή υπολειτουργούσε, μετέφερε, για καλύτερη φύλαξη, όλους τους χειρόγραφους κώδικες (Αγίας Τριάδος, Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και Ρουσάνου) στη Μονή του Αγίου Στεφάνου, όπου φυλάσσονται και βρίσκονται ως σήμερα. Εκεί αριθμήθηκαν οι κώδικες από τον Βέη, 1-117, ως χειρόγραφα Αγίας Τριάδος, χωρίς να ληφθεί υπ’ όψιν η παλαιότερη του 1909, αρίθμησή τους από τον ίδιο και τις επιμέρους τρεις μονές.

Σύμφωνα με την ενιαία αρίθμηση του Βέη, του 1953, συντάχθηκε ο αναλυτικός περιγραφικός Κατάλογος των χειρογράφων κωδίκων (Μέρος Α΄, Β΄, Αθήναι 1993), όπου και διακρίνει την προέλευση των κωδίκων κατά μονές (Αγίας Τριάδος, Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και Ρουσάνου), με βάση τις συνοπτικές περιγραφές του Βέη, του έτους 1909, και άλλα εσωτερικά στοιχεία.

Έτσι στη Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά ανήκουν 35 κώδικες, ΙΔ΄- Ις΄ αιώνα κυρίως. Ως προς το περιεχόμενό τους είναι κατά το πλείστον λειτουργικά βιβλία (Μηναία, Παρακλητικές, Τριώδια, Πραξαπόστολος, Θεοτοκάριον), Συναξαριστές, Πατερικά κείμενα και άλλα, όπως συνήθως συμβαίνει στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες.

Ανάμεσα στους κώδικες αυτούς ιδιαίτερη σημασία για τη μονή έχουν: ο υπ’ αριθ. 56 κώδικας, των μέσων του ΙΔ΄ αι., που περιέχει ακολουθία, συναξάριο, βίο και θαύματα του πάτρωνα και προστάτη της μονής του Αγίου Νικολάου του εν Μυρίοις· ο υπ’ αριθ. 61, Παρακλητική των αρχών του Ις΄ αι., δωρεά του κτήτορος της μονής εξάρχου Σταγών Νικάνορος και ο υπ’ αριθ. 74 κώδικας, Τυπικό Σαββαϊτικό του ΙΔ΄ αι., δωρεά του πρώην Γλυκέων Νεοφύτου στη μονή.

Σοφιανός Δ.Ζ., Τσιγαρίδας Ε., Άγια Μετέωρα. Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων, Ιστορία-Τέχνη, 31–41.