Ιστορική αναδρομή. Η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή της Παναγίας του Κύκκου είναι χτισμένη σε υψόμετρο 1.200 μέτρων στην οροσειρά του Τροόδους και πλησίον του όρους Όλυμπος στην Κύπρο. Αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά και δραστήρια πνευματικά κέντρα της Κύπρου με την αδελφότητα της Μονής να μετράει 900 χρόνια αδιάλειπτης πορείας. Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στην περίοδο της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού (1081–1118) και μάλιστα χτίστηκε με χορηγία του ίδιου του αυτοκράτορα στα τέλη του 11ου αιώνα, εξού και το προσωνύμιο Βασιλική. Το προσωνύμιο Σταυροπηγιακή οφείλεται στο γεγονός ότι κατά τη θεμελίωση του κτιρίου τοποθετήθηκε σταυρός στον θεμέλιο λίθο, πράγμα που σημαίνει ότι η Μονή αυτοδιοικείται (υπάγεται απευθείας στο Πατριαρχείο και όχι στην τοπική Αρχιεπισκοπή) υπό την αιγίδα της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου. Η παλαιότερη ιστορική πηγή αναφορικά με την ύπαρξη της Μονής ανάγεται σε έγγραφο του 1136 που επικυρώνει την αγορά ενός βιβλίου από τον ηγούμενο Δαυίδ. Από τα τέλη του 11ου αιώνα εντός του μοναστηριού φυλάσσεται η εικόνα της Παναγίας της Κυκκιώτισσας (με το πρόσωπό της καλυμμένο για να εμπνέει περισσότερο σεβασμό) που σύμφωνα με τον θρύλο αποδίδεται στον απόστολο Λουκά και μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη στην Κύπρο κατόπιν εντολής του αυτοκράτορα Αλεξίου. Η τοποθεσία που χτίστηκε η Μονή εξυπηρετούσε επιπλέον τα στρατηγικά σχέδια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όσον αφορά την άμυνα, τον ανεφοδιασμό και τη φιλοξενία στρατιωτικών μονάδων.

Η αρχική κατασκευή του μοναστηριού, εξ ολοκλήρου από ξύλο, στοίχισε στη Μονή δύο καταστροφικές πυρκαγιές το 1365 και το 1541. Μετά την τελευταία πυρκαγιά το μοναστήρι ξαναχτίστηκε από πέτρα γεγονός που δεν έσωσε το κτίριο από δύο ακόμα πυρκαγίες το 1751 και το 1813. Σήμερα το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συγκροτήματος είναι η τρίκλιτη βασιλική με τρούλο με ετερόκλητα αρχιτεκτονικά στοιχεία που προστέθηκαν μέσα στους αιώνες.

Η Μονή Κύκκου μέσα στις δύσκολες ιστορικές συγκυρίες της Φραγκοκρατίας, Τουρκοκρατίας και Αγγλοκρατίας αποτελούσε ανά τους αιώνες πνευματικό φάρο για το νησί της Κύπρου με πλούσια δράση. Από τον 12ο έως και τον 19ο αιώνα, υπό την κατοχή των Φραγκολατίνων και έπειτα των Οθωμανών, η Μονή είχε αναλάβει ρόλο θεματοφύλακα της ελληνικής παράδοσης, γλώσσας και τέχνης κυρίως μέσα από τα εκκλησιαστικά κείμενα, την αγιογραφία και την ξυλογλυπτική. Με την εφεύρεση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα οι μοναχοί επιδόθηκαν στην αντιγραφή χειρογράφων και την έκδοση βιβλίων (τα οποία τυπώνονταν κυρίως στη Βενετία) με σκοπό την ενίσχυση των ελληνικών γραμμάτων και της ορθόδοξης πίστης. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμβολή της Μονής στην εκτύπωση των θρησκευτικών βιβλίων στην καραμανλήδικη γραφή (τουρκική γλώσσα με ελληνικούς φθόγγους) με σκοπό τη διατήρηση της επαφής του τούρκικου χριστιανικού πληθυσμού με την ελληνική θρησκεία και γλώσσα. Από τον 18ο αιώνα λειτουργούσε εντός της Μονής Ελληνική Σχολή με εξέχουσες μορφές να διδάσκουν και να φοιτούν εκεί όπως ο Εφραίμ ο Αθηναίος (18ος αι.) και ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος ο Γ' (1913–1977). Κατά τη διάρκεια του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα κατά της αγγλικής κατοχής το μοναστήρι παρείχε προστασία σε αντάρτες και διωκόμενους αγωνιστές, με αποτέλεσμα να κλείσει για τρία χρόνια (1956–1959) με εντολή της αγγλικής διοίκησης.

Σήμερα η Μονή Κύκκου δραστηριοποιείται σε πολλούς τομείς της τέχνης, του πολιτισμού και της επιστήμης με πλούσιο έργο σε Κύπρο, Ελλάδα και Ευρώπη. Από το 1986 έχει ιδρυθεί το Πολιτιστικό Ίδρυμα «Αρχάγγελος» που στεγάζεται στο Μετόχιο του Αρχαγγέλου στη Λακατάμ(ε)ια (Λευκωσία) που περιλαμβάνει το Κέντρο Μελετών της Ιεράς Μονής Κύκκου, το Κέντρο Θησαυρού της Κυπριακής Ελληνικής, Εργαστήρια Συντήρησης Χειρογράφων και Εικόνων, τη Σχολή Βυζαντινής Μουσικής, τη Βιβλιοθήκη του Πολιτιστικού Ιδρύματος και μια δεύτερη βιβλιοθήκη και το Μουσείο Κύκκου εντός της Κεντρικής Μονής.

Η Βιβλιοθήκη της Μονής. Το Κέντρο Μελετών επικεντρώνεται στην επιστημονική έρευνα και τη διάσωση των ελληνικών γραμμάτων εμπλουτίζοντας με τις εκδόσεις του (έχει πραγματοποιήσει μέχρι σήμερα 126 αυτοτελείς εκδόσεις) τη βιβλιογραφία που σχετίζεται με την κυπριακή μοναστηρολογία και γραμματεία, την αγιολογία, τη βυζαντινή μουσική, την ιστορία της κυπριακής εκπαίδευσης, την κωδικολογία–παλαιογραφία και άλλους τομείς. Προτεραιότητα των ερευνητικών προγραμμάτων του Κέντρου δίνεται στην εκτενή έρευνα, μελέτη και έκδοση ανέκδοτων και σπάνιων εγγράφων, που φυλάσσονται στα Aρχεία της Iεράς Mονής Kύκκου, της Iεράς Aρχιεπισκοπής Kύπρου, της Iεράς Mητροπόλεως Kιτίου, του Kρατικού Aρχείου Kύπρου, του Oικουμενικού Πατριαρχείου, του Πατριαρχείου Iεροσολύμων, του Aρχείου του Bατικανού, του Δημόσιου Aρχείου του Λονδίνου και της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Σόφιας. Επιπλέον στο Kέντρο υπάρχει αρχείο μικροταινιών και εγγράφων, που προέρχεται από ερευνητικές αποστολές ή από αγορά πρωτότυπου αρχειακού υλικού. Στα πλαίσια του Κέντρου Μελετών ιδρύθηκε και η Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Κύκκου εντός του Πολιτιστικού Ιδρύματος έχοντας όμως τις ρίζες της σε παλαιότερες βιβλιοθήκες της Μονής (από τα βυζαντινά χρόνια έως και την Τουρκοκρατία) στις οποίες οι μοναχοί φύλασσαν χειρόγραφα και βιβλία που εξυπηρετούσαν κυρίως τις λειτουργικές ανάγκες της. Ένα μέρος του υλικού αυτού έχει διασωθεί έως σήμερα με έναν μεγάλο αριθμό τεκμηρίων, όμως, να έχει καταστραφεί από πυρκαγιές και λεηλασίες ανά τους αιώνες. Από τη δεκαετία του 1980 η Βιβλιοθήκη της Μονής γνώρισε μεγάλη ακμή με τον Ηγούμενο της Μονής Κύκκου Νικηφόρο να την εμπλουτίζει και να την μετατρέπει σε μια μοντέρνα βιβλιοθήκη που ακολουθεί τις σύγχρονες επιστημονικές προδιαγραφές και συνεργάζεται με πολλές βιβλιοθήκες της Κύπρου, της Ελλάδας και της Ευρώπης.

Η Βιβλιοθήκη του Πολιτιστικού Ιδρύματος περιλαμβάνει σήμερα περί τα 46.000 τεκμήρια που αφορούν τους τομείς της Ιστορίας, της Θεολογίας και της Τέχνης, 350 τόμους με ανατυπωμένες κυπριακές εφημερίδες που χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού και έναν μεγάλο αριθμό μικροταινιών ελληνικών και κυπριακών εφημερίδων. Εκτός από τη Βιβλιοθήκη του Πολιτιστικού Ιδρύματος, η Κεντρική Μονή Κύκκου στεγάζει μια δεύτερη βιβλιοθήκη με έναν μεγάλο αριθμό τεκμηρίων (περί τους 20.000 τόμους). Ανάμεσα στο πολύτιμο υλικό της βρίσκονται 3.500 παλαίτυπα βιβλία και σπάνια περιοδικά της Κύπρου και των Ελλήνων της Διασποράς. Μέσα στη Βιβλιοθήκη της Κεντρικής Μονής φυλάσσεται επίσης το εξαιρετικής σημασίας Αρχείο της Μονής Κύκκου στο οποίο διασώζονται σήμερα 120 χειρόγραφα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου καθώς και 2.500 ελληνικά και οθωμανικά λυτά έγγραφα.

Αρχείο Μονής Κύκκου. Μέσα στα 900 χρόνια λειτουργίας της αδελφότητας και παρά τις αλλεπάλληλες πυρκαγιές, ένα σημαντικό μέρος του Αρχείου της Μονής έχει διασωθεί. Το υλικό του Αρχείου, το οποίο είχε χρηστική αξία για τους μοναχούς, αποτελεί σήμερα σημαντική πρωτογενή ιστορική πηγή, γλωσσολογική αξία και δεξαμενή πληροφοριών σχετικά με τους θεσμούς, την οικονομική και κοινωνική ζωή της Μονής και της Κύπρου γενικότερα. Το Αρχείο επικεντρώνεται κυρίως στη διοικητική οργάνωση, το γαιοκτητικό καθεστώς, την Κυπριακή Ορθόδοξη Εκκλησία, την επαφή με την επαναστατημένη Ελλάδα το 1821, τα πληθυσμιακά δεδομένα, τα τοπωνύμια, τους εξισλαμισμούς και τις σχέσεις των μοναχών με τις οθωμανικές αρχές, τα Οικουμενικά Πατριαρχεία και τους Ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Επιπλέον αντλούμε πληροφορίες για την ακίνητη περιουσία και γαιοκτησία της Μονής και τις πνευματικές και εκδοτικές της δραστηριότητες. Από τα 2.500 λυτά έγγραφα, τα περισσότερα χρονολογούνται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας (1571–1878) με το τελευταίο έγγραφο να ανάγεται στην περίοδο της Αγγλοκρατίας το 1912. Πέρα από τα λυτά έγγραφα, ιδιαίτερης ιστορικής και παλαιογραφικής αξίας είναι τα χειρόγραφα και οι κώδικες που βρίσκονται στο Αρχείο και ρίχνουν άπλετο φως στην εσωτερική δομή της Μονής, τις σχέσεις των μοναχών με τους θεσμούς και τους επισκέπτες του μοναστηριού, τη βυζαντινή μουσική και ψαλτική.

Η Ιερά Μονή Κύκκου πέρα από τον θρησκευτικό της χαρακτήρα αποτελεί έναν πυρήνα πνευματικής ζωής και κοινωνικής προσφοράς για την Κύπρο. Χαρακτηρίζεται από εξωστρέφεια και πλούσια δραστηριότητα όσον αφορά στον πολιτισμό και τη στήριξη ευάλωτων κοινωνικά ομάδων. Ενδεικτικά αναφέρονται: το Μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου (με έργα τέχνης και εκθέματα από την Εποχή του Χαλκού μέχρι και τον 20ό αιώνα), το Εργαστήριο Συντήρησης έργων τέχνης, η Σχολή Βυζαντινής Μουσικής, το Ίδρυμα «Ελεούσα» της Κύκκου, που παρέχει υπηρεσίες σε άτομα με νοητική στέρηση και αναπηρίες, το Πρόγραμμα Εργοδότησης για την ενσωμάτωση ατόμων με αναπηρίες και πολλές άλλες δραστηριότητες. Επιπλέον το Κέντρο Μελετών διοργανώνει τοπικά και διεθνή συνέδρια, επιστημονικές ημερίδες, συμπόσια και διαλέξεις σε συνεργασία με διάφορα πνευματικά ιδρύματα της Κύπρου, της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Βιβλιογραφία

Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια (ΜΟΧΕ), τ. 10, Αθήνα 2013.

«Κύπρος» στο Επτά Ημέρες-Η Καθημερινή, τ. ΙΖ' Αθήνα 1997.

Ιερά Μονή Κύκκου, Εικών Ανέσπερου Φωτός, Αθήνα 2010.

Περιγραφή της σεβασμίας και βασιλικής Μονής του Κύκκου ήτοι Διήγησις περί της εν Κύπρω αποκομίσεως της Εικόνος της Θεοτόκου της λεγομένης Κυκκιοτίσσης, Βενετία 1751.

Κοκκινόφτας Κ., Ιεράς Μονής Κύκκου Εγκόλπιον, Αθήνα 1995.