Ιστορική αναδρομή. Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης στο νησί της Λέσβου έχει την αφετηρία της στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν ο τοπικός Τύπος κάνει τις πρώτες αναφορές περί της ανάγκης ίδρυσης μιας λαϊκής βιβλιοθήκης –ανοικτής στο κοινό– το 1913 μετά την απελευθέρωση του νησιού από την οθωμανική κυριαρχία. Τη δεκαετία του 1920, οι λεσβιακές εφημερίδες Ελεύθερος Λόγος, Ταχυδρόμος και Καμπάνα πιέζουν, μέσα από τις στήλες τους, τις τοπικές αρχές και ευαισθητοποιούν τον λαό της Λέσβου σχετικά με τη δημιουργία μιας βιβλιοθήκης στην πρωτεύουσα του νησιού, που θα καλύπτει τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Το 1929 κι έπειτα από σχεδόν μια δεκαετία δημόσιας διαβούλευσης, αποφασίζεται η ίδρυση του Φιλοβιβλικού Συλλόγου με κύριο μέλημά του την ίδρυση της βιβλιοθήκης. Την πρώτη περίοδο της λειτουργίας του Συλλόγου και λόγω έλλειψης πόρων, τα μέλη του αποφασίζουν την παράδοση διαλέξεων με συμβολική είσοδο για το κοινό. Αρχικά η βιβλιοθήκη που ίδρυσε ο Σύλλογος περιλάμβανε Τμήμα Εφημερίδων και Περιοδικών, Φοιτητικό Τμήμα, Τμήμα Χειρογράφων, Αναγνωστήριο και Δανειστικό Τμήμα. Με τις μνήμες της Μικρασιατικής Καταστροφής ακόμα νωπές και με τον αριθμό των προσφύγων να είναι αρκετά μεγάλος στο νησί, η βιβλιοθήκη αποφασίζει να δημιουργήσει ειδικό τμήμα που αφορά την προσφυγική κοινότητα. Προτεραιότητα ήταν η κατασκευή παραδοσιακών στολών από τη Μικρά Ασία και η προμήθεια βιβλίων, σχετικών με τις ελληνικές πόλεις των παραλίων, σε ειδικό τομέα με τίτλο Μικρασιατική Βιβλιοθήκη. Ωστόσο, τη δεκαετία του 1930 οι προσπάθειες αυτές ναυάγησαν με συνέπεια πολλά από τα βιβλία να χαθούν και τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν να μην χρησιμοποιηθούν για τους σκοπούς που όριζε το καταστατικό ιδρύσεως της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο Δήμος Μυτιλήνης διέθεσε 25.000 δραχμές για τη συγκρότηση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης και παράλληλα τη διάσωση ιδιωτικών συλλογών που είχαν υποστεί φθορές και μπορούσαν να περιέλθουν στην ιδιοκτησία της. Η πιο σημαντική από αυτές τις συλλογές ήταν η προσωπική βιβλιοθήκη του Λέσβιου θεατρικού συγγραφέα και καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημήτριου Βερναρδάκη (1833–1907). Λίγο πριν από τον θάνατό του ο Βερναρδάκης είχε κληροδοτήσει μέσω διαθήκης την πλούσια βιβλιοθήκη του, με σκοπό την ίδρυση Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Τον Σεπτέμβριο του 1944, όταν οι Γερμανοί αποχώρησαν από τη Μυτιλήνη και το ΕΑΜ επικράτησε στη Λέσβο για μισό χρόνο, η συζήτηση για τη Βιβλιοθήκη απέκτησε νέο περιεχόμενο: ήταν ακριβώς αυτή η στιγμή της συγκρότησής της και της υλοποίησης όλων των προηγούμενων σχεδιασμών. Μέχρι και το 1945 η συλλογή του Δ. Βερναρδάκη φυλασσόταν στη βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Μυτιλήνης. Τότε οι τοπικές οργανώσεις της ΕΠΟΝ και του ΕΑΜ μεταφέρουν ένα μεγάλο μέρος των βιβλίων από το Γυμνάσιο στο κτίριο (στην οδό Σμύρνης), που στεγάζεται μέχρι και σήμερα η βιβλιοθήκη, και με αυτήν την πράξη συγκροτείται επίσημα (με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Μυτιλήνης) η Δημοτική Βιβλιοθήκη, που το 1952 γίνεται δημόσια. Ο κάτοικοι της Λέσβου και ο τοπικός Τύπος υποδέχτηκαν θερμά την ίδρυση της Βιβλιοθήκης με δωρεές βιβλίων και διαλέξεις στους χώρους της. Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης αποτελεί σήμερα πόλο έλξης για ντόπιους και ξένους αναγνώστες και ερευνητές. Είναι ο θεματοφύλακας της ιστορίας και του πολιτισμού του νησιού αλλά και των αιολικών παραλίων (μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922).

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης περιλαμβάνει σήμερα πέρι τα 110.000 τεκμήρια και αποτελεί τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της Λέσβου. Στις συλλογές της βρίσκονται σπάνια τεκμήρια του 16ου, 17ου, 18ου και 19ου αιώνα αλλά και ξενόγλωσσα έργα στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Ο πυρήνας της συλλογής συγκροτείται από τη συλλογή Βερναρδάκη που συνδέεται άρρηκτα με την ίδρυση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης και αποτελεί σήμερα ιδιαίτερο τομέα της. Μεταξύ άλλων, στη συλλογή Βερναρδάκη περιλαμβάνονται βιβλία κλασικής φιλολογίας, μελέτες και διδακτορικές διατριβές από Πανεπιστήμια της Γερμανίας σχετικά με την αρχαία ελληνική γραμματεία, λεξικά εκδόσεων Λιψίας, Βενετίας, Παρισιού και Οδησσού (που χρονολογούνται από τον 16ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα) και θεατρικά έργα, μιας και ο Δημήτριος Βερναρδάκης υπήρξε και θεατρικός συγγραφέας.

Στα πλαίσια της διαφύλαξης και της προβολής της τοπικής ιστορίας και του πολιτισμού της Λέσβου, η Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης έχει δημιουργήσει ειδικό τμήμα Τοπικής Ιστορίας για τη Λέσβο και την Αιολική Γη με βιβλία Τέχνης, Λαογραφίας, Γεωγραφίας, Ιστορίας και Εκπαίδευσης από συγγραφείς λεσβιακής ή μικρασιάτικης καταγωγής. Η συλλογή αριθμεί 4.000 τεκμήρια (βιβλία και οπτικοακουστικό υλικό) που προέρχονται από δωρεές λογίων του 19ου και του 20ού αιώνα και φτάνει έως τις μέρες μας με το περιεχόμενό της να εμπλουτίζεται συνεχώς.

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο αρχειακό υλικό, το οποίο προέρχεται από τρεις διαφορετικές πηγές: Το Αρχείο Οικογένειας Κούρτζη που περιλαμβάνει τεκμήρια από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και το 1980, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες που φωτίζουν πτυχές της ιστορίας της Λέσβου, της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων, μέσα από τη διαδρομή των εμπορικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων της οικογένειας. Το αρχείο περιλαμβάνει αυτοβιογραφίες, οικονομικά, νομικά και δημόσια έγγραφα, διαθήκες και προικοσύμφωνα, τίτλους ιδιοκτησίας, επιταγές, σχολικά τετράδια, προσωπικά σημειωματάρια εσόδων-εξόδων, αρχιτεκτονικά και μηχανολογικά σχέδια, σκίτσα, ταχυδρομικές κάρτες από διάφορα μέρη του κόσμου, ακουαρέλες, λογοτεχνικά κείμενα, αποκόμματα από εφημερίδες και περιοδικά, πλήθος φωτογραφιών και ερασιτεχνικές κινηματογραφικές ταινίες της περιόδου 1925–1927. Το Αρχείο Θείελπη Λεφκία Λέσβιου δημοσιογράφου και στενού συνεργάτη του Στρατή Μυριβήλη στις εφημερίδες Καμπάνα και Ταχυδρόμος, από το 1923 μέχρι το 1932. Το αρχείο καλύπτει την περίοδο 1777–1979 και περιλαμβάνει τη συλλογή βιβλίων του Λεφκία, αλληλογραφία, εφημερίδες και προσωπικά αντικείμενα. Το Αρχείο του δικηγόρου Άγγελου Συρόπουλου, ενεργού μέλους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του Κ.Κ.Ε στο νησί, που περιλαμβάνει κυρίως υλικό της περιόδου του Εμφυλίου στη Λέσβο και αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για τους ιστορικούς και μελετητές της περιόδου εκείνης στο νησί. Αποτελείται κυρίως από έγγραφα δικογραφιών και δικών μελών του ΕΑΜ και του Κ.Κ.Ε από τη Λέσβο, κατά τα έτη 1946–1950.

Στη συλλογή της Βιβλιοθήκης ανήκουν επίσης πολύτιμα και σπάνια βιβλία που καλύπτουν την περίοδο από τον 18ο αιώνα μέχρι και το 1988. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπως η Βατραχομυομαχία και οι Ύμνοι του Ομήρου σε εκδόσεις της Βασιλείας το 1583, οι Χαρακτήρες του Θεόφραστου τυπωμένο στο Παρίσι το 1799, οι Ιστορίαι του Θουκυδίδη στη Βιέννη το 1805, οι Μύθοι του Αισώπου και η Άλκηστις του Ευριπίδη σε εκδόσεις της Λιψίας το 1752 και το 1789 αντίστοιχα. Όσον αφορά τη νεότερη ιστορία, ιδιαίτερα σπάνια είναι τα κείμενα της συνθήκης των Σεβρών (1920) και της Λωζάνης (1923), ο Μέγας Οδηγός της Νήσου Λέσβου (Μυτιλήνης) του Γ.Χ. Γαβριηλίδη τυπωμένο στην Αθήνα το 1934 και το λεύκωμα Smyrne: l'image de la Grèce του φωτογράφου Φρεντερίκ Μπουασονά τυπωμένο στη Γενεύη το 1919 με σπάνιες φωτογραφίες από τη ζωή στη Σμύρνη πριν από την καταστροφή.

Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συλλογή της Βιβλιοθήκης σε περιοδικά και εφημερίδες έχοντας στη διάθεσή της 164 εφημερίδες από τη στιγμή της έκδοσης των πρώτων εφημερίδων Μυτηλινιός το 1909, της εφημερίδας Λέσβος το 1911 και Σάλπιγξ το 1912 μέχρι και σήμερα. Όσον αφορά τα περιοδικά, στα ράφια της Βιβλιοθήκης βρίσκεται το πρώτο περιοδικό που εκδίδεται στη Λέσβο το 1877, με το όνομα Πιττακός, καθώς και τα περιοδικά Πανδέκτης και Σαπφώ που άρχισαν να κυκλοφορούν τη δεκαετία του 1880 με πληθώρα περιοδικών να ακολουθούν. Από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και το 1912 όταν η Λέσβος γνώρισε μεγάλη ακμή, οι αστοί του νησιού διάβαζαν ξένα περιοδικά, τα οποία αγόραζαν με συνδρομή. Αξιοσημείωτα είναι τα La Nouvelle Mode, Wiener Mode, Illustration, Historia, Les Annales, Revue Medico Pharmaceutique, το ρωσικό περιοδικό Niva και τα ελληνόγλωσσα Έσπερος Τεργέστης, ο Κόσμος, ο Μέντωρ, Ιπποκράτης, Βρεττανικός Αστήρ που σήμερα βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης. Ταυτόχρονα, στα απέναντι παράλια της Αιολίδας και της Ιωνίας κυκλοφορούσαν πολλές εφημερίδες και περιοδικά, παράλληλα με τη λειτουργία ελληνικών σχολείων και συλλόγων που συνέβαλλαν στη διατήρηση επαφής της Μικράς Ασίας με τον ελλαδικό χώρο. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι από το 1821 μέχρι το 1922 κυκλοφόρησαν 135 έντυπα. Σήμερα σώζονται στη Βιβλιοθήκη ιστορικά τεύχη εφημερίδων της Σμύρνης, των Κυδωνιών και της Κωνσταντινούπολης όπως η Αμάλθεια, η Νέα Σμύρνη και η Ημερησία.

Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης διαθέτει τον κατάλογό της μέσω της υπηρεσίας openABEKT που έχει αναπτύξει το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ). Ένα μεγάλο μέρος των τεκμηρίων και του οπτικοακουστικού υλικού της Βιβλιοθήκης έχει ψηφιοποιηθεί και είναι προσβάσιμο στο κοινό μέσω του αποθετηρίου Ψηφιακός Ηρόδοτος , με σκοπό τη διάσωση ιστορικών αρχείων της Λέσβου και του ΒΑ Αιγαίου. Στους χώρους της Βιβλιοθήκης λειτουργεί αίθουσα αναγνωστηρίου και αίθουσα πληροφόρησης με ελεύθερη πρόσβαση σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές ειδικούς για ΑμεΑ και άτομα με προβλήματα όρασης. Διαθέτει επίσης δανειστικό τμήμα και κινητή μονάδα που προμηθεύει βιβλία σε σχολεία απομακρυσμένων χωριών. Επιπλέον η βιβλιοθήκη από το 2022 δραστηριοποιείται και στον χώρο των εκδόσεων τυπώνοντας το βιβλίο με τίτλο 1919–1922 Οι Εφημερίδες της Λέσβου αφηγούνται. Σήμερα η Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης με το πενταμελές Εφορευτικό της Συμβούλιο (πρόεδρος, αντιπρόεδρος και 3 μέλη) είναι ο πυρήνας της πνευματικής ζωής της πόλης, ένας χώρος ανοιχτός για αναγνώστες και ερευνητές. Υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων και χρηματοδοτείται από αυτό.

Στον ιστότοπο της Βιβλιοθήκης αναφέρεται ότι στις ψηφιακές συλλογές της περιλαμβάνονται:

1. Αρχείο Τοπικού Τύπου

2. Ελληνικός Τύπος Μικράς Ασίας

3. Ευρωπαϊκά Περιοδικά

4. Κώδικες

5. Προπολεμικά Προγράμματα Κινηματογράφου

6. Καρτ Ποστάλ

7. Αθλητισμός (φωτογραφικό υλικό)

8. Ποτοποιίες της Λέσβου

9. Εκλογικό Υλικό

10. Παλαιά και σπάνια βιβλία

Βιβλιογραφία

Αρμενάκη, Παρασκευή-Μαρία, H δημοτική βιβλιοθήκη Μυτιλήνης και οι περιπέτειες της συγκρότησής της (1925–1945), Μυτιλήνη 2011.

Γεωργιάδης, Ε., Τα Λεσβιακά ή Ιστορία της Νήσου Λέσβου, Αθήνα 1973.

Μίσσιος, Κ.Γ., Βερναρδάκης, Εφταλιώτης, Μυριβήλης· Συμβολή στην ιστορία της λεσβιακής γραμματείας, Τόμος τρίτος, Μυτιλήνη 1995.