Θέση. Η Σκήτη του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται σε κατωφερές κατάφυτο τοπίο, νοτιοδυτικά της μονής Βατοπαιδίου, της οποίας αποτελεί εξάρτημα, και σε απόσταση μισής ώρας από αυτήν πεζή. Καταλαμβάνει την τοποθεσία του παλαιού μονυδρίου του Χαλκέως, το οποίο μαρτυρείται από το 1030 και καταστράφηκε από επιδρομείς.
Ίδρυση και εξέλιξη. Η ίδρυση του ναού ανάγεται κατά την παράδοση στις αρχές του 4ου αιώνα, αλλά ιστορικά η σκήτη του Αγίου Δημητρίου πρώτη φορά αναφέρεται σε έγγραφο του 1628, ως «σκήτη τοῦ Ἀνδρονίκου τοῦυ Παλαιολόγου τοῦ πρεσβυτέρου», με κτίτορα τον αρχιμανδρίτη Μακάριο. Ο Μακάριος, ως εκπρόσωπος αθροίσματος καλυβών, στην περιοχή της μονής Χαλκέως, επισκέφτηκε το 1628 τη Μόσχα και έλαβε έγγραφο από τον τσάρο Μιχαήλ Θεοδόροβιτς, στο οποίο κατά δική του υπόδειξη αναφερόταν ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος ως κτίτορας της εκεί σκήτης. Έτσι δημιουργήθηκε η σκήτη του Αγίου Δημητρίου, που δεν άντεξε όμως για πολύ, αφού λίγο αργότερα λεηλατήθηκε και καταστράφηκε.
Η σκήτη άρχισε να ακμάζει σταδιακά τον 18ο αιώνα. Στις αρχές του αιώνα είχαν συγκεντρωθεί εκεί περί τους 120 ασκητές. Αναδιοργανώθηκε με τη φροντίδα του πνευματικού ηγέτη της και σε συνεργασία με τους προϊσταμένους της μονής Βατοπαιδίου: ιδρύθηκε ναός, αφιερωμένος στον άγιο Δημήτριο, και το 1729 συντάχθηκε το τυπικό της, όπου αναφέρεται ότι στην ίδια τοποθεσία υπήρχε το αρχαίο μονύδριο του Χαλκέως. Το 1752 συντάχθηκε ο κανονισμός της, αποτελούμενος από 12 άρθρα, με πρότυπο τους κανόνες της σκήτης της Αγίας Άννης. Λόγω δυσκολιών εφαρμογής του κανονισμού αυτού, λίγα χρόνια αργότερα, το 1759, από κοινή επιτροπή, στην οποία συμμετείχαν πατέρες της σκήτης και της μονής, επανασυντάχθηκε ο κανονισμός, στο οποίο προστέθηκαν άλλα 6 άρθρα. Μετά τα μέσα του αιώνα εγκαταστάθηκε στη σκήτη ο Διονύσιος ο εκ Σιατίστης, ένας από τους πιο ονομαστούς ασκητές του Άθωνα τότε. Λίγο αργότερα ασκήτευσαν κοντά του αρκετοί Κολλυβάδες, ανάμεσα στους οποίους και ο Ιερόθεος, μετέπειτα κτίτορας της μονής Προφήτου Ηλιού Ύδρας.
Το 1808 η σκήτη έφτασε τους 47 μοναχούς.
Η σκήτη αποτελείται από το Κυριακό, που ιστορήθηκε το 1755, την τράπεζα, τον ξενώνα και περίπου 25 διάσπαρτα κελιά, από τα οποία τα περισσότερα βρίσκονται σήμερα σε κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης.
Βιβλιοθήκη. Από σημειώματα σε χειρόγραφα της βιβλιοθήκης μπορεί να σκιαγραφηθεί χονδρικά η πορεία της συγκρότησής της. Η βιβλιοθήκη της σκήτης φαίνεται πως ξεκίνησε κατά τον 18ο αιώνα, με κύριο συντελεστή τον λόγιο μοναχό Ονούφριο, που ήταν ίσως και ο βιβλιοθηκάριος. Καταρχάς ο Ονούφριος πρόσφερε δικά του χειρόγραφα. Την ίδια όμως εποχή και άλλοι μοναχοί αφιέρωσαν χειρόγραφά τους στη σκήτη της μετανοίας τους «εἰς μνημόσυνον». Το ίδιο φαινόμενο το συναντούμε και κατά τον 19ο αιώνα.
Μερικά χειρόγραφα περνούν από διάφορα χέρια έως ότου καταλήξουν στη βιβλιοθήκη, όπως δύο χειρόγραφα (το 8 και το 33) που αρχικά ανήκαν στον Καισάριο Δαπόντε. Ακόμη, ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Δαμασκηνός, ο οποίος μετά την παραίτησή του από τον θρόνο το 1780 αποσύρθηκε και πέθανε στη σκήτη (1801) με το όνομα Δανιήλ, ήταν ο κάτοχος του Χειρογράφου 4 και ίσως ο συγγραφέας ενός από τα κείμενα που περιέχει. Άλλοι κάτοχοι χειρόγραφων κωδίκων ήταν ο ιερομόναχος Διονύσιος από τη Σιάτιστα, ο Μακάριος Θεσσαλονίκης και ο Διονύσιος Λαρίσης.
Στη σκήτη υπάρχει αχρονολόγητος χειρόγραφος κατάλογος, όπου καταγράφονται 48 χειρόγραφα. Το 1953 ο μοναχός Αλέξανδρος Βατοπαιδινός έδειξε τον κατάλογο αυτόν στον Μ. Ρισάρ (M. Richard).
Ο κατάλογος που περιγράφει τα χειρόγραφα της βατοπαιδινής σκήτης Αγίου Δημητρίου έχει συνταχθεί από τον Έριχ Λάμπερτς (Erich Lamberz) και τον Ευθύμιο Λίτσα και εκδόθηκε από το Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών στη Θεσσαλονίκη το 1978. Σύμφωνα με τον κατάλογο αυτόν, η βιβλιοθήκη της αριθμεί 73 χειρόγραφα και άλλα τόσα περίπου παλαιά βιβλία. Τα περισσότερα από τα χειρόγραφα χρονολογούνται στον 17ο με 19ο αιώνα.
Σήμερα, η Βιβλιοθήκη της σκήτης έχει μεταφερθεί για λόγους προστασίας στην κυρίαρχη μονή Βατοπαιδίου.
Βιβλιογραφία
Lamberz, E. / Λίτσας, Ευ., Κατάλογος χειρογράφων της Βατοπεδινής Σκήτης Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1978.
Μαμαλάκης, Ι., Το Άγιον Όρος (Άθως) διά μέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971.
Παπαδόπουλος, Θ., Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους - Παλαιά ελληνικά έντυπα, Αθήνα 2000.
Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Καρυές Αγίου Όρους 1903/1988.
Χατζηαντωνίου, Φ., Το κυριακό της Βατοπεδινής σκήτης του Αγίου Δημητρίου, Ιερά Μονή Βατοπεδίου - Ιστορία και Τέχνη (Αθωνικά Σύμμεικτα 7), Αθήνα 1999, 171–196.
Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.