Θέση. Η σκήτη του Αγίου Παντελεήμονος, εξάρτημα της μονής Κουτλουμουσίου, βρίσκεται σε μια κατάφυτη πλαγιά μεταξύ των μονών Κουτλουμουσίου και Ιβήρων, κοντά στις Καρυές και σε απόσταση 20 λεπτών με τα πόδια προς τα ανατολικά της κυρίαρχης μονής.
Ίδρυση και εξέλιξη. Η ιστορία της ξεκινά το 1780, όταν, μετά από αίτηση του ιερομονάχου Χαραλάμπους προς τη μονή Κουτλουμουσίου, του παραχωρήθηκε το κελλί του αγίου Παντελεήμονος ώστε να αποτελέσει τον πυρήνα για τη δημιουργία μιας σκήτης. Το κυριακό της θεμελιώθηκε μόλις δύο χρόνια αργότερα, το 1782, και εγκαινιάστηκε το 1790, με τις εικόνες του τέμπλου να έχουν χρονολογία 1791.
Ο πρώτος κανονισμός της σκήτης έχει τις υπογραφές 14 μοναχών, συμπεριλαμβανομένης του Χαραλάμπους. Νέος κανονισμός, επικυρωμένος από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, συντάχθηκε το 1799 και καταγράφηκε σε δύο κώδικες, που κατατέθηκαν ένας στην κυρίαρχη μονή και ένας στη σκήτη. Την ίδια χρονιά, το 1799, ασκήτευε στη σκήτη ο γέροντας Κύριλλος Καστανοφύλλης από το Καρπενήσι, που διετέλεσε γραμματέας του Νικοδήμου του Αγιορείτη.
Δεύτερος κτίτορας μετά τον ιερομόναχο Χαράλαμπο θεωρείται ο Δικαίος Χαράλαμπος, ο οποίος επισκεύασε το κυριακό, την τράπεζα, τους χώρους φιλοξενίας και το παρεκκλήσιο του Αγίου Μηνά, που εγκαινιάστηκε από τον ησυχάζοντα στην σκήτη πρώην μητροπολίτη Κάσου και Καρπάθου Νείλο.
Οι προσπάθειες για να υπάρξει οικονομική αρωγή ξεκινούν λίγα μόλις χρόνια μετά την ίδρυση της σκήτης με αποστολές τόσο προς την περιοχή της Κωνσταντινούπολης όσο και προς τη Ρωσία και συνεχίζονται μέχρι και τον 20ό αιώνα. Για τον σκοπό αυτό είχαν αποσταλεί κατά καιρούς οι μοναχοί Πανάρετος (1797–1798), Γρηγέντιος (1897), Δωρόθεος (1922) και Δαμιανός (1922). Σημαντική θεωρείται και η συμβολή του αρχιμανδρίτη Κοσμά Λιβερόπουλου, εφημέριου στην Βιέννη, ο οποίος πρόσφερε σημαντικό χρηματικό ποσό στη μνήμη του αδελφού του Δαμιανού (1803–1856), που ήταν καθηγητής Θεολογίας στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Οικονομική στήριξη υπήρξε και από τον λόγιο Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό (1772–1851).
Τα γεγονότα μετά την καταστολή της επανάστασης του 1821 στη Χαλκιδική επηρέασαν και την κουτλουμουσιανή σκήτη. Τα οθωμανικά στρατεύματα λεηλάτησαν το κυριακό και τις καλύβες των μοναχών. Οι μοναχοί εγκατέλειψαν τη σκήτη μέχρι την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων το 1830. Όταν επέστρεψαν, επισκεύασαν το κυριακό και τις καλύβες.
Σήμερα η Σκήτη Αγίου Παντελεήμονος αποτελείται συνολικά από 23 καλύβες, με τις 12 από αυτές να παραμένουν έρημες. Στις υπόλοιπες 11 εγκαταβιώνουν συνολικά 12 μοναχοί. Ανάμεσα στις καλύβες βρίσκεται το κελλί του Τιμίου Προδρόμου, όπου εγκαταβίωσε ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά, της Γεννήσεως της Θεοτόκου (Παναγούδα), με πρώτο γέροντα τον Παΐσιο τον Αγιορείτη, και του αγίου Ευθυμίου, που ονομάζεται του Βιβλιοδέτη, λόγω του ιερομόναχου Νήφωνος (1887–1953) που είχε ως εργόχειρο τη βιβλιοδεσία.
Βιβλιοθήκη. Η Βιβλιοθήκη του κυριακού της σκήτης στεγάζεται στο παρεκκλήσι του κοιμητηρίου, που ανεγέρθηκε το 1848 με μέριμνα του μοναχού Βενέδικτου.
Για την παλαιότερη βιβλιοθήκη του Κυριακού σώζεται χειρόγραφος κατάλογος (αρ. 28) του 1808, με τον τίτλο: «Ἰδοὺ σημειοῦμεν κατ’ ὄνομα ἅπαντα τὰ βιβλία τοῦ Κυριακοῦ, ἅπερ κατὰ τὸ παρὸν εὑρίσκονται».
Το 1885, μετά από την κλοπή χειρογράφων και με απόφαση της μονής Κουτλουμουσίου διενεργούνται ανακρίσεις από τους μοναχούς Χαρίτωνα, Σωφρόνιο και Παγκράτιο, ενώ κατά τη Θεία Λειτουργία διαβάζεται στο κυριακό επιτίμιο για τους δράστες. Τα κλαπέντα χειρόγραφα δεν εντοπίσθηκαν.
Ο πρώτος δημοσιευμένος κατάλογος των χειρογράφων της σκήτης εκδόθηκε το 1967 από τον Λίνο Πολίτη και τον Μανόλη Κατραμάδο (Βλ. Βιβλιογραφία).
Αρχείο. Στη Βιβλιοθήκη της σκήτης φυλάσσεται και το αρχείο της. Πρώτο έγγραφο είναι το παραχωρητήριο από τη μονή Κουτλουμουσίου του κελλιού στον μοναχό Χαράλαμπο, ιδρυτή της σκήτης. Σημαντικά είναι και άλλα έγγραφα, όπως ο πρώτος και ο δεύτερος κανονισμός της σκήτης, έγγραφα που αφορούν ζητείες, επιστολές πατριαρχών και της κυρίαρχης μονής.
Χειρόγραφοι Κώδικες. Σήμερα η κουτλουμουσιανή σκήτη διαθέτει 38 χειρόγραφα, που χρονολογικά ανήκουν στον 16ο με 18ο αιώνα. Ως προς το περιεχόμενό τους, όλα τα χειρόγραφα είναι εκκλησιαστικά, με τα περισσότερα να παραδίδουν ακολουθίες αγίων. Υπάρχουν και δύο περγαμηνά φύλλα (αρ. 31) του 14ου αιώνα, που περιέχουν τροπάρια σε μνήμες αγίων.
Έντυπα Βιβλία. Κατάλογος των εντύπων της σκήτης δεν έχει ακόμη εκδοθεί, αλλά τα παλαίτυπά της υπολογίζονται σε 500 περίπου.
Ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους (σ. 23) αναφέρει ότι η πρώτη ελληνική έκδοση που εντόπισε στο κυριακό της Σκήτης Αγίου Παντελεήμονος χρονολογείται στο 1575 και πρόκειται για ένα Πεντηκοστάριο, τυπωμένο στη Βενετία, εγγύς Ιακώβου του Λεογκίνου και με επιμέλεια του Συμεών Βεριβέλου.
Βιβλιογραφία
Βαρβούνης, Μ., Η Κουτλουμουσιανή Σκήτη του Αγίου Παντελεήμονος στο Άγιον Όρος, Αθήνα 2008.
Μεταβιτσιάδης, Θ., Τα εξαρτήματα της ιεράς μονής Κουτλουμουσίου στην ευρύτερη περιοχή των Καρυών, Θεσσαλονίκη 2022.
Παπαδόπουλος, Θ., Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους - Παλαιά ελληνικά έντυπα, Αθήνα 2000.
Πολίτης, Λ. / Κατραμάδος, Μ., Κατάλογος χειρογράφων Σκήτης Αγίου Παντελεήμονος, Ελληνικά 20.2 (1967), 349–386.
Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Καρυές Αγίου Όρους 1903/1988.
Στρατής, Δ., Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός (1772–1851). Βιογραφία - Εργογραφία, Θεσσαλονίκη 1999.
Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.
Χρυσόστομος, μον., Σκήτη Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους, Άγιον Όρος 1966.