Θέση. Στη νοτιοδυτική πτέρυγα του οικοδομήματος της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα, κοντά στις Καρυές, σε υψόμετρο 400 μέτρα περίπου, λειτουργεί σήμερα η «Αθωνιάς Εκκλησιαστική Ακαδημία». Αρχικά (1749–1821) η Αθωνιάς είχε στεγαστεί σε ειδικά ανεγερμένο συγκρότημα πάνω σε λόφο κοντά στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, στα ανατολικά της, ενώ κατά το διάστημα 1832–1930 η σχολή λειτούργησε σε διάφορα κελλιά των Καρυών.
Ίδρυση και εξέλιξη. Η Αθωνιάς ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του προηγουμένου Μελετίου Βατοπαιδινού. Το ιδρυτικό σιγίλιο της σχολής εκδόθηκε από τον πατριάρχη Κύριλλο Ε΄ το 1748, ενώ με δαπάνες της μονής Βατοπαιδίου οικοδομήθηκε το μεγαλοπρεπές κτίριο για τη στέγασή της. Περιλάμβανε 170 δωμάτια, τράπεζα, παρεκκλήσιο, βιβλιοθήκη και αίθουσες διδασκαλίας. Είχε την μορφή Ανώτατης Ακαδημίας, σύμφωνα με ανάλογο πατριαρχικό σιγίλιο, όπου κατονομάζεται ως «φροντιστήριον ἑλληνικῶν μαθημάτων, παιδείας τε καὶ διδασκαλίας παντοδαποῦς ἔν τε λογικαῖς, φιλοσοφικαῖς τε καὶ θεολογικαῖς ἐπιστήμαις». Ως κύριος μόνιμος οικονομικός πόρος της σχολής παραχωρήθηκαν τα ετήσια εκκλησιαστικά δικαιώματα του πατριαρχείου που του απέδιδε η επισκοπή Ιερισσού και Αγίου Όρους και τα οποία ανέρχονταν σε 24.000 άσπρα.
Πρώτος διευθυντής και δάσκαλος των αρχαίων ελληνικών ορίστηκε ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης και στη συνέχεια ο Αγάπιος Αγιοταφίτης, ο οποίος διοίκησε το σχολείο μόνο για 4 μήνες, καθώς τον «ἀπέκτειναν ἔξω τῆς Θεσσαλονίκης κακοποιοὶ φονεῖς γενίτζαροι ἐπανακάμπτοντα ἀπό Γαλατίστης τῆς πατρίδος αὐτοῦ». Το 1753 ανέλαβε τη διεύθυνση ο πολύς Ευγένιος Βούλγαρης, με μισθό ιδιαίτερα υψηλό, 1.000 γρόσια τον χρόνο, και με τον όρο να έχει «οἴκοθεν παρ’ ἑαυτῷ καὶ ὑποδιδάσκαλον». Υποδιδάσκαλος του Βούλγαρη ορίστηκε ο Παναγιώτης Παλαμάς, ο οποίος δίδαξε γραμματικά μαθήματα. Στο πρόγραμμα διδασκαλίας της σχολής περιλαμβάνονταν η κλασική φιλολογία, η αρχαία και η νεότερη φιλοσοφία, τα μαθηματικά και η φυσική.
Ταχύτατα η σχολή απέκτησε μεγάλη φήμη και προσέλκυσε πληθώρα μαθητών. Ωστόσο η νεωτερικότητα για τα τότε δεδομένα της διδασκαλίας του Ευγενίου, οι εσωτερικές διαμάχες και οι φατριασμοί επηρέασαν αρνητικά τη λειτουργία της. Ο Ευγένιος παραιτήθηκε από τη διεύθυνσή της: το 1759 απομακρύνθηκε οικειοθελώς από το Άγιον Όρος και κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ανέλαβε τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Ακαδημίας. Ωστόσο η σχολή συνέχισε να λειτουργεί, αν και με πολλά προβλήματα.
Οι αλλεπάλληλες προσπάθειες να ανθήσει ξανά δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Η πρώτη προσπάθεια οφείλεται στον πατριάρχη Σεραφείμ Β΄ (1757–1761) και έληξε με την παραίτηση του Μετσοβίτη διευθυντή Νικολάου Ζερζούλη το 1761. Ακολούθησε η εγκατάλειψη της Αθωνιάδας από τους μαθητές, που προτίμησαν τις παραδόσεις του Ευγενίου στην Πατριαρχική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης. Από το 1761 έως το 1769 φαίνεται ότι η σχολή δεν ήταν σε λειτουργία. Ο πατριάρχης Ιωαννίκιος Γ΄ (1761–1763) προσκάλεσε τον Νικηφόρο Θεοτόκη, θαυμαστή του Βούλγαρη, να αναλάβει τη διεύθυνση της σχολής, αλλά και αυτή η προσπάθεια δεν τελεσφόρησε.
Και άλλες προσπάθειες, το 1769, απέτυχαν λόγω αντιδράσεων από τους μοναχούς της μονής Βατοπαιδίου, οι οποίοι δεν ενέκριναν να τοποθετηθεί στη θέση του διευθυντή της σχολής ο Κοζανίτης ιερομόναχος Κύριλλος και ο μαθητής του Ιωάννης Πέζαρος (1749–1806). Το 1782, μια άλλη προσπάθεια με πρωτοβουλία του Γαβριήλ Δ΄ απέτυχε επίσης. Το 1784 εμφανίζονται ως δάσκαλοι ο Κυπριανός και ο αδελφός του Ιωάννης, με καταγωγή από την Κρήτη. Ο Κυπριανός παρέμεινε σχολάρχης μέχρι τον θάνατό του, το 1799. Υπό τη διοίκησή του, η Αθωνιάς ξέπεσε σε κατώτερη σχολή γραμματικών μαθημάτων, που δεν είχε καμιά σχέση με του Βούλγαρη, και μετά τον θάνατό του φαίνεται να σταματά προσωρινά η λειτουργία της.
Το 1801 ο πατριάρχης Καλλίνικος Ε΄ κατέβαλε προσπάθειες για την ανασύστασή της. Η κίνησή του δεν απέδωσε, μολονότι ιδρύθηκαν για την ενίσχυσή της τοπικές επιτροπές σε περίπου 120 πόλεις στη Δυτική Ευρώπη, στη Ρωσία και στα Βαλκάνια. Ανάμεσα στους υποστηρικτές συγκαταλεγόταν και ο Αδαμάντιος Κοραής στο Παρίσι. Η κατάσταση για την πορεία της σχολής χειροτέρεψε με τις επεμβάσεις του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, που την περίοδο 1808–1818 ήταν εξόριστος στο Άγιον Όρος, καθώς δέχτηκε πολλές αντιδράσεις όταν επιχείρησε τη μεταφορά της από το Βατοπαίδι στις Καρυές.
Τελικά, η Αθωνιάς διέκοψε τη λειτουργία της το 1821. Τελευταίος δάσκαλός της ήταν ο Αθανάσιος Φιλιππίδης ή Φιλιππουπολίτης, που είχε διοριστεί το 1804.
Ανάμεσα στους μαθητές της σχολής περιλαμβάνονται ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Χριστόφορος Μακραίος, ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, ο νεομάρτυρας Αθανάσιος ο εν Ξηροκρήνη, ο Γαβριήλ Καλωνάς, ο Αθανάσιος Πάριος και ο Ρήγας Φεραίος.
Κατά το διάστημα 1832–1842 φαίνεται πως λειτούργησε στις Καρυές ένας «Διοργανισμός της Αθωνιάδος Σχολής». Τα μαθήματα μάλλον γίνονταν στο κτίριο της Ιεράς Επιστασίας, όπου «φαίνεται ὅτι παρεχωρήθη μέρος τι ἢ δωμάτιόν τι ὅπερ ἐχρησίμευεν ὡς Σχολή δῆθεν, ἥτις ἀκανονίστως ἐλειτούργει».
Η σχολή επανιδρύθηκε το 1842 με πατριαρχικό γράμμα του Γερμανού Δ΄. Για τη στέγασή της, η Ιερά Κοινότητα αγόρασε από τη μονή Κουτλουμουσίου το κελλί του Τιμίου Προδρόμου του Σακαλλέρου, που βρισκόταν στη βορειοανατολική είσοδο των Καρεών. Το κελλί, που ήταν σε ερειπιώδη κατάσταση, κατεδαφίστηκε. Στη θέση του άρχισε η οικοδόμηση νέου κτιρίου που ολοκληρώθηκε το 1844. Η ονομασία της σχολής είναι τώρα «Κεντρική Αθωνιάς Σχολή». Η λειτουργία της άρχισε μόλις τον επόμενο χρόνο, το 1845, με διευθυντή τον Δανιήλ Μάγνητα τον Ιβηρίτη. Το νέο εκπαιδευτήριο πρόσφερε τις υπηρεσίες του μέχρι το 1925. Στο διάστημα αυτό αναφέρονται 35 δάσκαλοι, μεταξύ των οποίων ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός, ο Νικηφόρος Γλυκάς και ο Χριστόφορος Κτενάς.
Από το 1930 η Αθωνιάς στεγάζεται στον εξωτερικό ξενώνα της βατοπαιδινής Σκήτης του Αγίου Ανδρέα (Σεράι) στις Καρυές. Πρώτος σχολάρχης ανέλαβε ο αρχιμανδρίτης Αθανάσιος Παντοκρατορινός. Λειτουργεί μέχρι σήμερα, με μια διακοπή μεταξύ των ετών 1940 και 1953.
Το 1953 επαναλειτούργησε στο συγκρότημα της Σκήτης Αγίου Ανδρέα ως «Αθωνιάς Εκκλησιαστική Ακαδημία» και Οικοτροφείο (δωρεάν σίτιση και διαμονή). Πρώτος σχολάρχης της ορίστηκε ο μητροπολίτης Μιλητουπόλεως Ναθαναήλ. Μεταξύ των μαθημάτων προβλεπόταν και η «συντήρησις βιβλιοθηκῶν μετὰ στοιχείων βιβλιοθηκονομίας». Αλλά και στο ωρολόγιο πρόγραμμα του 1972 προβλέπονταν ώρες μαθημάτων βιβλιοθηκονομίας, τυπογραφίας και βιβλιοδετικής.
Σήμερα, το Γενικό Εκκλησιαστικό Γυμνάσιο και Εκκλησιαστικό Λύκειο Αθωνιάδος Αγίου Όρους είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, ισότιμο και ισοδύναμο με τα άλλα δημόσια σχολεία της ελληνικής επικράτειας, και παρέχει τις ίδιες δυνατότητες πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οι μαθητές, εκτός από το ωρολόγιο πρόγραμμα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, διδάσκονται επιπλέον θεολογικά μαθήματα, εκκλησιαστική μουσική και αγιογραφία. Οι πόροι του σχολείου προέρχονται από τις επιχορηγήσεις του Υπουργείου Παιδείας και της Ιεράς Κοινότητας.
Βιβλιοθήκη. Σήμερα η βιβλιοθήκη της Αθωνιάδας στεγάζεται στον πρώτο όροφο του κτιρίου της σχολής και περιλαμβάνει μόνον έντυπα. Οι καταβολές της σημερινής βιβλιοθήκης συμπίπτουν με την ίδρυση της πρώτης Αθωνιάδος Σχολής το 1844 στις Καρυές. Η βιβλιοθήκη της αρχικής, βατοπαιδινής, Αθωνιάδος μεταφέρθηκε μετά τη κλείσιμο της σχολής το 1821 στη μονή Βατοπαιδίου.
Για τη συγκρότηση βιβλιοθήκης κατά την πρώτη περίοδο λειτουργίας της σχολής (1749–1821) υπήρξε ιδιαίτερη φροντίδα ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυσή της. Πολλές προσπάθειες για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης έγιναν από τον Ευγένιο Βούλγαρη. Μεταξύ άλλων, σώζεται ευχαριστήρια επιστολή του προς τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Εφραίμ Β΄, για τα αντίτυπα Γραμματικής που έλαβε και που διένειμε στους μαθητές του. Επίσης, ο Ευγένιος Βούλγαρης παρέλαβε το 1755 τη βιβλιοθήκη του μοναχού Σωφρονίου, ασκητή σε κελλί της Λαύρας στην περιοχή των Αμαλφηνών, ο οποίος την κληροδοτούσε στην Αθωνιάδα.
Στη σχολή κληροδότησε την προσωπική του βιβλιοθήκη και ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731–1800). Τα βιβλία του όμως δεν της παραδόθηκαν ποτέ. Έφτασαν μέχρι τη μονή Ιβήρων και από εκεί, έπειτα από πιέσεις του πατριαρχείου και του Δωροθέου Πρωΐου, μεταφέρθηκαν το 1805 στην Πατριαρχική Πάγκοινο Σχολή στην Ξηροκρήνη.
Στον Κώδικα 1641 της μονής, σε κατάλογο βιβλίων της σχολής, αριθμούνται 337 τόμοι. Από αυτούς οι 17 είναι χειρόγραφοι.
Στο Αρχείο της Ιεράς Κοινότητας, στις Καρυές εντοπίζονται κάποιοι κατάλογοι βιβλίων της Αθωνιάδας. Ένας από αυτούς είναι του Διονυσίου Λαυριώτου, με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1849, ο οποίος καταγράφει 299 βιβλία, και μάλιστα σχεδόν όλα κοστολογημένα. Το ίδιο έτος, ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός κατέγραψε τα βιβλία και τα κινητά αντικείμενα της σχολής. Μας πληροφορεί ότι κάποια από τα πολλαπλά αντίτυπα της βιβλιοθήκης πωλήθηκαν, και τα κατονομάζει. Η καταγραφή αυτή περιέχει συνολικά 446 βιβλία. Από αυτά πωλήθηκαν τα 50. Επίσης, το 1853 συντάχθηκε κατάλογος με εντολή της Ιεράς Επιστασίας. Περιέχει συνολικά 464 βιβλία. Το 1856, ο αρχιμανδρίτης Ζαχαρίας Δανιηλόπουλος ο Ξηροποταμινός, από τη Γαλάτιστα Χαλκιδικής, εφημέριος στον Άγιο Γεώργιο Βιέννης, δώρισε τη βιβλιοθήκη του στην Αθωνάδα ―224 καταγεγραμμένους τόμους βιβλίων (ο κατάλογος στο βατοπαιδινό Αρχείο). Υπάρχει και ένας ακόμη χειρόγραφος κατάλογος από 21 Σεπτεμβρίου 1885, όπου καταγράφονται 191 τίτλοι.
Με την επαναλειτουργία της σχολής το 1930 ξεκίνησε και η αναδιοργάνωση της βιβλιοθήκης. Στην πρώτη συνεδρία της (22.11.1930) η Εφορεία της Αθωνιάδας, υπό την προεδρία του σχολάρχη Αθανασίου Παντοκρατορινού, αποφάσισε να μεταφερθεί η βιβλιοθήκη από το κτίριο των Καρυών και να στεγαστεί στη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα, να διατεθεί ποσό 5.000 δρχ. για την αγορά των εκδοθέντων τόμων της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας του Δρανδάκη που θα συμπληρώνονταν τον επόμενο χρόνο, και καλούσε, μέσω της Ιεράς Κοινότητας, τις μονές για δωρεά τυχόν πολλαπλών αντιτύπων. Οι μονές ανταποκρίθηκαν. Έτσι, τα περισσότερα βιβλία της Αθωνιάδας αποτελούν δωρεά των αγιορειτικών μονών. Το 1931 η μονή Βατοπαιδίου δώρισε 41 τόμους διάφορων βιβλίων. Την ίδια χρονιά, και το Υπουργείο Εξωτερικών πρόσφερε 175 τόμους βιβλίων και διάφορα φυλλάδια. Το 1935 ο Παγκράτιος ο Ιβηρίτης, γιατρός, πρόσφερε στην Αθωνιάδα ολόκληρο το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ελευθερουδάκη.
Κατά τα έτη 1956–1957 συντάχθηκε χειρόγραφος κατάλογος, ο οποίος ενσωμάτωσε τα βιβλία των προηγούμενων καταλόγων και πρόσθεσε τα εισαχθέντα μέχρι τη σύνταξή του. Καταγράφει 1.062 τίτλους ελληνικών και 436 ξενόγλωσσων εντύπων.
Η προσπάθεια εμπλουτισμού της βιβλιοθήκης συνεχίστηκε. Κατά την περίοδο από το 1978 έως το 1997 τα βιβλία πολλαπλασιάστηκαν.
Το 1985, ο Γιάννης Καράς εξέδωσε στη σειρά «Αγιορειτικές Βιβλιοθήκες» του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών κατάλογο των ελληνικών εντύπων μέχρι το 1900 που απόκεινται στις βιβλιοθήκες του Πρωτάτου και της Αθωνιάδας. Οι τίτλοι που αποδίδονται στην Αθωνιάδα φτάνουν τους 271. Πρόκειται για βιβλία κάθε είδους, κατεξοχήν όμως εκπαιδευτικά. Το πρώτο έντυπο που εντοπίζει ο ερευνητής στη βιβλιοθήκη της Αθωνιάδας είναι μια έκδοση του 1667 με Τὰ εὑρισκόμενα του Ησιόδου που είχε τυπωθεί στο Άμστερνταμ.
Βιβλιογραφία
Αγγέλου, Ά., Το χρονικό της Αθωνιάδας, Νέα Εστία 74 (1963), 84–105.
Ανώνυμος, Η Σκήτη του Σεραγίου εν Αγίω Όρει, Νεολόγου Εβδομαδιαία Επιθεώρησις 1.3 (10.11.1891), 38–39.
Βογιατζής, Σ., Ο ναός του Τιμίου Προδρόμου της Αθωνιάδος στις Καρυές και η αποκατάστασή του, Αθωνιάς Ακαδημία 250 έτη από της ιδρύσεως, Άγιον Όρος 2018, 257–283.
Δημαράς, Κ., Η Σχολή του Αγίου Όρους στα 1800, Ελληνικά 15 (1957), 141–171.
Επετηρίς της Αθωνιάδος Σχολής επί τη συμπληρώσει δωδεκαετίας από της επαναλειτουργίας αυτής, Αθήνα 1966.
Ζαχαρόπουλος, Ν., Η πνευματική κίνηση του ΙΗ΄ αιώνα στον ελληνικό χώρο μέσα από τη χειρόγραφη παράδοση, Θεσσαλονίκη 1984.
Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθωνιάς Ακαδημία. 250 έτη από της ιδρύσεως, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας (Αθήνα,11-12 Δεκ. 1999), Άγιον Όρος 2018.
Καλλιγάς, αρχιμ. Σωφρόνιος, Αθωνιάς, ήτοι σύντομος περιγραφή του Αγίου Όρους Άθωνος, Άγιον Όρος 1863.
Καράς, Γ., Τα ελληνικά έντυπα του Πρωτάτου και της Αθωνιάδος Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών 32), Αθήνα 1985.
Κηρύκος, Κ., Η συμβολή της Αθωνιάδας στην Παιδεία και την Αφύπνιση του Γένους (1749–1821), Θεσσαλονίκη 2015.
Κιτρομηλίδης, Π., Η Μονή Βατοπαιδίου και η παιδεία του Γένους. Η συνεισφορά της Αθωνιάδας, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου. Παράδοση-Ιστορία-Τέχνη, τ. 1, Άγιον Όρος 1996, 72–80.
–––––, Ιστοριογραφικά προβλήματα της Αθωνιάδος Σχολής, Αθωνιάς Ακαδημία 250 έτη από της ιδρύσεως, Άγιον Όρος 2018, 257–283.
Κτενάς, αρχιμ. Χριστοφόρος, Οι εν τη Αθωνιάδι σχολή διδάξαντες από του 1847–1916, Γρηγόριος ο Παλαμάς 2 (1918), 114–116.
–––––, Η σύγχρονος Αθωνιάς σχολή και οι εν αυτή διδάξαντες από του 1845–1916, Αθήνα 1930.
Κωνσταντίνου, αρχιμ. Νικηφόρος Μικραγιαννανίτης, Η Αθωνιάδα Ακαδημία κατά τη δεύτερη περίοδο από το 1842 ώς το 1940, Θεσσαλονίκη 1999.
Λάμπρος, Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. Αʹ, Cambridge, University Press, 1895, 1–10.
Μαμαλάκης, Ι., Το Άγιον Όρος (Άθως) διά μέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971.
Μαμαλούκος, Στ., Αθωνιάς Ακαδημία. Προβληματισμοί για την προστασία ενός ιστορικού ερειπίου, ΕΤΕΠΑΜ. Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνέδριου Αναστηλώσεων, Αθήνα 2012.
–––––, Το οικοδομικό συγκρότημα της Αθωνιάδος Ακαδημίας. Η αρχιτεκτονική του μνημείου και μερικές σκέψεις για την αποκατάστασή του, Ευγένιος Βούλγαρης. Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 2018, 199–233.
Νίκανδρος, προηγ. Βατοπεδινός, Η Αθωνιάς Σχολή παρά τη εν Αγίω Όρει Άθω Ιερά και Σεβασμία Μεγίστη Μονή του Βατοπεδίου, Νεολόγος 5246 (28.11.1886), 5554 (17.12.1887), 5558 (22.12.1887).
Νικολακάκης, Δ., Το καθεστώς ίδρυσης της Αθωνιάδας Σχολής βάσει των σιγιλλίων του Οικουμενικού Πατριάρχου Κυρίλλου του Ε´, Άγιον Όρος και Λογιοσύνη, Πρακτικά Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2013, Θεσσαλονίκη 2014, 457–463.
Παΐσιος, μον. Βατοπαιδινός, Η παρά την ιεράν μονήν Βατοπεδίου Αθωνιάς σχολή, Μακεδονικόν Ημερολόγιον 4 (1928), 318–323.
Παπάγγελος, Ι., Ιστορική διαδρομή της Αθωνιάδος Εκκλησιαστικής Ακαδημίας, Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία, 2013, 128–133.
Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Καρυές Αγίου Όρους 1903/1988.
Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.
Χρυσοχοΐδης, Κρ., Πρωτάτο. Το κέντρο του αθωνικού μοναχισμού, Κειμήλια Πρωτάτου, τ. 1, Άγιον Όρος 2001, 19–41.
Επίσημη ιστοσελίδα:
https://blogs.sch.gr/lykeatho/