Θέση. Οι Καρυές, όπου δεσπόζει το επιβλητικό κτίριο του Πρωτάτου, βρίσκονται στο μέσον σχεδόν της ορεινής χερσονήσου του Άθωνα. Αναπτύσσεται στην ανατολική πλαγιά του μακρόστενου ορεινού όγκου, σε υψόμετρο 350 περίπου μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας.
Ίδρυση και εξέλιξη. Η Λαύρα των Καρυών, όπως ονομαζόταν, σχετίζεται με τις απαρχές του αθωνικού μοναχισμού και προηγείται πολύ της ίδρυσης του πρώτου μεγάλου κοινοβίου, το 963, της Λαύρας του Αθανασίου. Εμφανίζεται με διάφορες ονομασίες: Πρωτάτον, Πρωτείον, Μεγάλη Μέση, Μεγάλη Σύναξις των Καρυών, Κάθισμα των Καρεών, Σκήτη των Καρεών, Μονή των Καρεών, Ιερά Κοινότης. Σύμβολο της ενότητας των μοναχών αποτελεί ο ναός του Πρωτάτου. Αποτελεί τον επίσημο λατρευτικό τόπο του Πρώτου, όπου γίνεται η εκλογή του. Τα τελευταία χρόνια η ονομασία Πρωτάτον χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει κυρίως τον ναό.
Ο Πρώτος του Άθωνα, ο οποίος εδρεύει στις Καρυές, μνημονεύεται για πρώτη φορά το 908 σε επικυρωτικό έγγραφο του Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού. Είναι ο εὐλαβέστατος μοναχὸς Ἀνδρέας καὶ πρῶτος ἡσυχαστὴς τοῦ αὐτοῦ περιωνύμου ὄρους. Δεν γνωρίζουμε αν είναι ο πρώτος μοναχός που αναλαμβάνει το αξίωμα, αλλά η εμφάνισή του τότε προϋποθέτει τη λειτουργία κεντρικής οργάνωσης και σώματος, το οποίο επιλέγει κάποιον για την άσκηση διοικητικού λειτουργήματος. Οι απαρχές, επομένως, της εκπροσώπησης από κάποιο σώμα των μοναχών, που ζουν στα διάσπαρτα μονύδρια της χερσονήσου, πρέπει να αναζητηθούν στις τελευταίες δεκαετίες του 9ου αιώνα. Την εποχή του Αθανασίου Αθωνίτη, η διοίκηση των κοινών είχε πλέον διαμορφωθεί θεσμικά.
Το 972 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής επικύρωσε το πρώτο Τυπικό του Αγίου Όρους, το οποίο υπογράφηκε από τον τότε Πρώτο Αθανάσιο, τον, επίσης Αθανάσιο, ηγούμενο της Λαύρας, και από 46 ακόμη ηγουμένους μονυδρίων. Το πρωτότυπο του σπάνιου αυτού εγγράφου, που είναι γνωστό και ως Τράγος, γιατί γράφτηκε σε χοντρή περγαμηνή, υπογραμμένο ιδιοχείρως από τον Ιωάννη Τσιμισκή, σώζεται έως σήμερα. Αυτός ο «καταστατικός χάρτης» ρυθμίζει κυρίως τη λειτουργία και τις αρμοδιότητες της κεντρικής διοίκησης του Αγίου Όρους. Το Τυπικό αυτό συμπληρώθηκε από εκείνο του Κωνσταντίνου Μονομάχου, το 1045. Ένα τρίτο Τυπικό εκδόθηκε από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο, το 1406.
Η Λαύρα των Καρυών ήταν αφενός μοναστικό ίδρυμα καθ’ εαυτό, που είχε στην άμεση δικαιοδοσία του μεγάλο αριθμό κελλιών, και αφετέρου εποπτικό όργανο επί των άλλων αυτοτελών ιδρυμάτων. Όσο όμως μεγάλωνε με τον καιρό η δύναμη των μονών, τόσο μειώνονταν οι δικαιοδοσίες του Πρωτάτου ως ιδρύματος, έως ότου καταργήθηκαν τελείως το 1661. Τότε το Πρωτάτο παρέμεινε μόνο ως όργανο εσωτερικής διοίκησης του Αγίου Όρους.
Τον 18ο αιώνα γίνεται μια σοβαρή προσπάθεια για τη διοικητική αναδιοργάνωση από τον πατριάρχη Γαβριήλ Δ΄. Το 1783 εξέδωσε Τυπικό, βάσει του οποίου παγιώνεται το αντιπροσωπευτικό σύστημα διοίκησης. Σύμφωνα με αυτό, τη διοίκηση ασκούν τέσσερις επιστάτες, που τους εκλέγουν οι καθορισμένες τέσσερις πεντάδες των είκοσι μονών. Ένας από αυτούς πρέπει να προέρχεται από τις μεγάλες μονές. Επίσης, εισάγεται νέα τετραμερής σφραγίδα.
Οι πληροφορίες για τον αριθμό των μοναχών που διαμένουν στο Πρωτάτο και στα κελλιά της γύρω περιοχής των Καρυών αρχίζουν στα τέλη του 15ου αιώνα. Το 1489 ο Ησαΐας Χιλανδαρινός αναφέρει 30 μοναχούς. Στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1520 καταγράφονται 33 μοναχοί. Στη Διήγησιν του Ιωακείμ, ηγουμένου της μονής Παντελεήμονος, του 1560, οι μοναχοί ανέρχονται στους 171.
Τα διοικητικά κτίρια του Πρωτάτου δεν απέφυγαν τις περιπέτειες, που είχαν κυρίως οι μονές. Το 1694, κατά την επιδρομή του ληστή Τζελεπή στις Καρυές, σκοτώθηκε ο γιος του αγά, ένας σεϊμένης, δύο μοναχοί, και πυρπολήθηκε το κτίριο του Πρωτάτου. Το σπίτι του αγά ήταν ένα επιβλητικό κτίριο συνεχόμενο με τον πύργο του Πρωτάτου. Η Σύναξη αποφάσισε για περισσότερη ασφάλεια την ανακαίνιση του πύργου, που βρισκόταν κοντά στο κονάκι της μονής Βατοπαιδίου. Σε συνεχόμενα κτίσματα γύρω του στεγάστηκαν πλέον η Σύναξη και ο αγάς του τόπου. Δύο περίπου αιώνες μετά την ανοικοδόμησή του, το 1884, πυρπολήθηκε. Ανακαινίστηκε το 1890, όταν ανακατασκευάστηκε ο δεύτερος όροφος, όπου σήμερα στεγάζεται η συλλογή των χειρογράφων και των παλαιότερων εντύπων που εκδόθηκαν έως το 1900, ενώ σε διπλανή αίθουσα του ίδιου ορόφου φιλοξενείται το αρχείο του Πρωτάτου (όπου σήμερα φυλάσσεται σε θησαυροφυλάκιο ο «Τράγος»).
Το σημαντικότερο κτίσμα του Πρωτάτου στις Καρυές είναι ο ναός. Αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αποτελεί τον αρχαιότερο σωζόμενο ναό στο Άγιον Όρος, με το αρχικό κτίσμα να ανάγεται στις αρχές του 10ου αιώνα. Έχει τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής και διαθέτει δύο νάρθηκες. Το εσωτερικό του ιστορήθηκε από τον Μανουήλ Πανσέληνο (τέλη 13ου, αρχές 14ου αι.). Οι τοιχογραφίες θεωρούνται αριστουργήματα της βυζαντινής τέχνης και από τα σημαντικότερα δημιουργήματα της «Μακεδονικής» σχολής στη ζωγραφική. Το τέμπλο χρονολογείται από τον 10ο αιώνα και είναι μαρμάρινο.
Εικονοφυλάκιο. Στο Πρωτάτο φυλάσσεται η «Άξιόν εστιν», η εφέστια εικόνα ολόκληρης της αθωνικής πολιτείας, που βρίσκεται στον θρόνο πίσω από την αγία τράπεζα. Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται η Θεοτόκος δεξιοκρατούσα στον τύπο της Ελεούσας. Η εικόνα φέρει ασημένια επένδυση. Οι φθορές της είναι μεγάλες και καθιστούν τη χρονολόγησή της αδύνατη.
Από την περίοδο των Κομνηνών προέρχεται μια θαυμάσια εικόνα, που παριστάνει τον απόστολο Πέτρο σε μνημειακές διαστάσεις, όρθιο κατά πρόσωπο, να κρατάει στο αριστερό του χέρι κύλινδρο με κείμενο από επιστολή του.
Σκευοφυλάκιο. Τα κειμήλια του Πρωτάτου φυλάσσονται στον τρίτο όροφο του παλαιού πύργου, που έχει διαμορφωθεί σε μουσείο-σκευοφυλάκιο. Ο πύργος, που βρίσκεται στο κέντρο των Καρυών, έχει ενσωματωθεί και αποτελεί ενιαίο σύνολο με το καινούργιο κτίριο, όπου στεγάζονται τα γραφεία της Ιεράς Κοινότητας. Η οροφή του Σκευοφυλακίου καλύπτεται με τοιχογραφίες (2000), έργο του μοναχού Λουκά Ξενοφωντινού, οι οποίες αφηγούνται την ιστορία του Αγίου Όρους από τον 9ο αιώνα μέχρι την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς (12.11.1912). Στο σκευοφυλάκιο υπάρχουν φορητές εικόνες, αργυρεπίχρυσα ιερά σκεύη, βημόθυρα, χρυσόβουλα και κηρόβουλα, φιρμάνια κ.ά.
Βιβλιοθήκη. Η ιστορία της βιβλιοθήκης αυτής είναι σχετικά νέα. Οι μαρτυρίες για την ύπαρξη βιβλίων στο Πρωτάτο ξεκινούν από το 1766 και πυκνώνουν με την ίδρυση της «δεύτερης» Αθωνιάδας στις Καρυές, δηλαδή μετά το 1850.
Αρχείο. Το Αρχείο της Λαύρας των Καρυών φυλάσσεται «ἐν τῇ τοῦ Πύργου βιβλιοθήκῃ τοῦ Πρωτάτου», στον δεύτερο όροφο. Στον πρώτο όροφο του ίδιου πύργου, μαζί με μικρή συλλογή εικόνων, βρίσκονται έγγραφα και κώδικες του 19ου και 20ού αιώνα.
Το είδος των εγγράφων που θα περίμενε κανείς να βρει στο Πρωτάτο διαφέρει σημαντικά από αυτό των πράξεων των διαφόρων μοναστηριών. Δεδομένου ότι δεν έχουμε δωρεές περιουσίας στο Πρωτάτο και ότι οι διενέξεις με τα μοναστήρια είναι σπάνιες, οι τίτλοι ιδιοκτησίας, οι νομικές αποφάσεις και οι τίτλοι δωρεάς, που περιλαμβάνονται κυρίως στα αρχεία των μονών, απουσιάζουν από αυτή τη συλλογή. Θα βρει όμως κανείς πράξεις που σχετίζονται με τη λειτουργία της κοινότητας: αυτοκρατορικές και πατριαρχικές πράξεις που παρέχουν προνόμια σε ολόκληρη την αγιορειτική επικράτεια, πράξεις δημοσίων υπαλλήλων που εκδίδονται κατ’ εφαρμογήν αυτοκρατορικών διαταγμάτων και επιστολές προς την κοινότητα του Πρωτάτου. Όλα τα βυζαντινά έγγραφα του Πρωτάτου που είναι σήμερα γνωστά ανήκουν σε αυτές τις κατηγορίες.
Το αρχείο του Πρωτάτου παρουσιάζει ένα μεγάλο κενό στη συνέχειά του: από το 1406 με το Τυπικό του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου έως το 1668 δεν υπάρχει κανένα έγγραφο, με εξαίρεση ένα του 1500. Η Κοινότητα είχε καθιερώσει τη φύλαξη των πρωτότυπων εγγράφων σε συγκεκριμένες μονές, επειδή ήταν καλύτερα οχυρωμένες. Ωστόσο, το υλικό αυτό δεν συγκεντρώθηκε ποτέ ξανά ολόκληρο. Για παράδειγμα, ολόκληρο το αρχείο της Ιεράς Κοινότητας της περιόδου 1.6.1821–31.5.1822 ανακαλύφθηκε από τον Ι. Μαμαλάκη στη μονή Χιλανδαρίου, όπου είχε μεταφερθεί για να προστατευτεί από τους Τούρκους. Έτσι, τα σωζόμενα στο Πρωτάτο έγγραφα (μέχρι το 1800) είναι ολιγάριθμα.
Κρίνοντας από τη σπανιότητα των εγγράφων που ανάγονται στη βυζαντινή εποχή (μόνο τρία), φαίνεται πως δεν δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στη διαφύλαξή τους. Γύρω στον 14ο με 15ο αιώνα, σε μια εποχή όπου η ηγεσία της Κοινότητας βρισκόταν στα χέρια των Σλάβων, οι σημαντικότερες πράξεις δόθηκαν με περιλήψεις (από μία έως τέσσερις αράδες) στα σλαβονικά.
Το τμήμα του αρχείου από το 1668 και έπειτα αποτελείται από 45 κώδικες και 6 λυτά έγγραφα. Οι κώδικες διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, σε αυτούς που περιέχουν αντίγραφα εγγράφων και σε αυτούς που περιέχουν οικονομικά κατάστιχα. Στους κώδικες της πρώτης κατηγορίας περιέχονται ως αντίγραφα πατριαρχικά έγγραφα, αποφάσεις της Μεγάλης Συνάξεως, των επιστατών της Κοινότητας και των μονών, επιστολές και άλλα, όπως ενθυμήσεις και κατάλογοι χρεών, ομολογίες, πράξεις παράδοσης-παραλαβής, κλπ. Εκτός από έγγραφα στα ελληνικά, υπάρχουν επίσης έγγραφα στα τουρκικά και στα ρουμανικά.
Το 1975 οι Πράξεις του Πρωτάτου συμπεριλήφθηκαν στη σειρά «Archives de l’Athos»: στον 7ο τόμο εκδόθηκαν από τη Διονυσία Παπαχρυσάνθου 14 βυζαντινά έγγραφα, με το τελευταίο να χρονολογείται στο 1500. Η έκδοση βασίστηκε ουσιαστικά στη φωτογράφιση του Γκαμπριέλ Μιλλέ (Gabriel Millet) το 1918 και σε εκείνη του Φραντς Ντέλγκερ (Franz Dölger) το 1941.
Τα μεταβυζαντινά έγγραφα (1453–1800 περίπου) του αρχείου ταξινομήθηκαν το 1982 από την επιστημονική αποστολή του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Εκδόθηκαν από τον Χαράλαμπο Γάσπαρη το 1991 στη σειρά «Αθωνικά Σύμμεικτα» (Βλ. Βιβλιογραφία).
Βιβλιοθήκη. Χειρόγραφοι Κώδικες. Η συλλογή των χειρογράφων στεγάζεται κι αυτή στον πύργο του παλαιού κτιρίου του Πρωτάτου. Όλα τα χειρόγραφα της συλλογής του Πρωτάτου είναι περί τα 155, με 7 από αυτά στα σλαβονικά. 49 είναι περγαμηνά, με δύο από αυτά σε μεγαλογράμματη γραφή. Τα χειρόγραφα που περιέγραψε ο Σπυρίδων Λάμπρος στον Κατάλογό του είναι 81, αριθμός που αναπαράγεται και από τον Γεράσιμο Σμυρνάκη το 1903.
Υπάρχει επίσης ένας συνοπτικός κατάλογος, που συντάχθηκε το 1888 από τον ιερομόναχο Χρυσόστομο Λαυριώτη, σχολάρχη τότε της Αθωνιάδας, μετά από απόφαση της Ιεράς Κοινότητας. Χωρίζεται σε δύο τμήματα, των χειρογράφων και των εντύπων: Τῆς ἐν τῇ Ἱερᾷ τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω Κοινότητι Βιβλιοθήκης Κατάλογος ἐκ σελίδων ἑπτακ. ὀγδοήκον. εἰς μέρη δύο διῃρημένος καὶ περιέχων Ι τὰ χειρόγραφα, ΙΙ τὰ ἔντυπα. Μετὰ πινάκων ὀνομάτων πραγμάτων καὶ γραφῆς. Ο κατάλογος αυτός περιλαμβάνει συνολικά 114 κώδικες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που περιέγραψε ο Λάμπρος (ήτοι 33 καινούρια χειρόγραφα), μεταξύ των οποίων και επτά στα σλαβονικά.
Στη συνέχεια, το 1953 ο Μανούσος Μανούσακας έκανε μια πρώτη καταγραφή τους, όπου ξεχώρισε τα σλαβονικά. Εντόπισε άλλα 4 χειρόγραφα, τα τρία περγαμηνά, που δεν περιλάμβανε ο Κατάλογος του Χρυσοστόμου. Ο Μανούσακας παρέδωσε την καταγραφή του στον Λίνο Πολίτη, ο οποίος, το 1958, επεξεργάστηκε και συμπλήρωσε τον κατάλογο αυτόν, ο οποίος εκδόθηκε το 1970 (βλ. Βιβλιογραφία) και φτάνει τα χειρόγραφα στα 117.
Ακόμη 38 χειρόγραφοι κώδικες εντοπίστηκαν από τον Γιάννη Καρά το 1983. Πρόκειται για χειρόγραφα εκκλησιαστικού κυρίως περιεχομένου, του 15ου–19ου αιώνα, από τα οποία τα οκτώ σλαβονικά. Μεταξύ των ελληνικών χειρογράφων μία Κατήχησις τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου ἡμῶν θεοδώρου τοῦ ὁμολογητοῦ ἡγουμένου τοῦ στουδίου.
Από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα επισημαίνουμε τον Κώδικα 11. Πρόκειται για ένα Ευαγγέλιο του 12ου αιώνα, όπου εικονίζονται σε δύο ολοσέλιδες μικρογραφίες οι 4 Ευαγγελιστές ανά ζεύγη. Αξιοσημείωτοι επίσης είναι οι Κώδικες 20 και 41, ένα Ευαγγελιστάριο και ένα Τετραευάγγελο, και οι δύο του 10ου αιώνα, με ωραίες παραστάσεις των τεσσάρων Ευαγγελιστών. Ο Κώδικας 40, που περιέχει την ακολουθία και τον βίο του Αθανασίου Αθωνίτη, είναι προϊόν αγιορειτικού εργαστηρίου.
Επίσης, ο Κώδικας 56, 10 φύλλων, διατηρεί απόσπασμα από το ευαγγέλιο του Ματθαίου και προέρχεται από κώδικα του 8ου αιώνα. Σήμερα είναι δεμένος μαζί με μεταγενέστερο χαρτώο κώδικα.
Βιβλιοθήκη. Έντυπα Βιβλία. Τα έντυπα βιβλία της Βιβλιοθήκης του Πρωτάτου φυλάσσονται στον δεύτερο και στον πρώτο όροφο του παλαιού πύργου. Εκδόσεις που χρονολογούνται μετά το 1900 βρίσκονται στον πρώτο όροφο, όπου μαζί με τα νεότερα ελληνικά φυλάσσονται και τα ξενόγλωσσα έντυπα βιβλία.
Οι εκδόσεις στον κατάλογο του Χρυσοστόμου Λαυριώτη έως το 1890 φτάνουν τις 77. Καθώς η Βιβλιοθήκη του Πρωτάτου είναι έργο κυρίως του 20ού αιώνα, τα 220 από τα 269 έργα που διαθέτει σήμερα είναι προσκτήσεις μετά το 1900. Όμως τα βιβλία πριν από το 1900 υπερτερούν σε αριθμό των νεότερων. Από τα 269 έργα, τα 228 είναι εκδόσεις της περιόδου έως το 1890 και μόνο τα 41 της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα. Η βιβλιοθήκη συγκροτήθηκε κυρίως από δωρεές αθωνικών μονών, μοναχών ή λαϊκών, χωρίς να αποκλείονται και οι αγορές. Στο Πρωτάτο επίσης αποστέλλονταν τα έντυπα που κατακρατούνταν στο τελωνείο της Δάφνης, καθώς τα παλαίτυπα απαγορεύεται να εξαχθούν από το Άγιον Όρος.
Λόγω της σχέσης με την Αθωνιάδα Σχολή, στη Βιβλιοθήκη εντοπίζονται πολλά εκπαιδευτικά έντυπα, με έργα κλασικών συγγραφέων, περί θετικών επιστημών, κλπ.
Η πρώτη έκδοση που εντόπισε ο Γιάννης Καράς χρονολογείται στο 1566 και πρόκειται για το έργο Σύνοψις Ἱστοριῶν του Γεωργίου Κεδρηνού, που τυπώθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας.
Βιβλιογραφία
Curzon, R., Visit to monasteries in the Levant, Λονδίνο 1849.
Γαβριήλ, μον. Σταυρονικητιανός, Ο πύργος του Πρωτάτου του Αγίου Όρους Άθω και παλαιόν περί αυτού γράμμα, Γρηγόριος ο Παλαμάς 8 (1924), 160–163.
Γάσπαρης, Χ., Αρχείο Πρωτάτου. Επιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων (Αθωνικά Σύμμεικτα 2), Αθήνα 1991.
Ευλόγιος, ιερομ. Βατοπεδινός, et. al., Κατάλογος μερικός των εν τω Αρχείω της Ιεράς Κοινότητος αποκειμένων Τυπικών του Αγίου Όρους, Χρυσοβούλλων Βλαχικών και Κηροβούλλων, Σιγιλλίων, Φερμανίων και διαφόρων άλλων επίσημων Εγγράφων. Συνταχθείς υπό της πενταμελούς Επιτροπής αποτελουμένης εκ των Πανοσιολογιωτάτων Αντιπροσώπων, Βατοπεδίου Προηγουμένου Ευλογίου, Δοχειαρίου Προηγουμένου Δανιήλ, Αγίου Παύλου Γέροντος Ιωάσαφ, Σταυρονικήτα Γέροντος Γαβριήλ και Γρηγορίου Γέροντος Στεφάνου. Δαπάνη του Προηγουμένου Αδριανού Βατοπεδινού. Εν Καρυαίς Αγίου Όρους τη 23η Αυγούστου 1920. Αθήνα 1921, σσ. 29 [= «Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη 4 (1939/1940) 92– 95, 145–148, 196–200].
Ιουστίνος, ιερομ. Σιμωνοπετρίτης, «Άξιόν Εστιν». Η θαυματουργή εικόνα του Πρωτάτου, Άγιον Όρος 1982.
Καράς, Γ., Τα ελληνικά έντυπα του Πρωτάτου και της Αθωνιάδος, Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών 32), Αθήνα 1985.
Λάμπρος, Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. Αʹ, Cambridge, University Press, 1895, 1–10.
Μαμαλάκης, Ι., Το Άγιον Όρος (Άθως) διά μέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971.
Μαμαλούκος, Στ., Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτεκτονική του ναού του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους, 39ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 30, 31 Μαΐου και 1 Ιουνίου 2019, Αθήνα 2019, 125–126.
Moldoveanu, I., Καρυές – Πρωτάτο του Αγίου Όρους και οι ρουμανικές ηγεμονίες δια μέσου των αιώνων, Θεολογία 86.3 (2015), 295–321.
Μελισσάκης, Ζ., Βιβλιοθήκες των ιερών μονών. Τεκμήρια λατρείας και λογιοσύνης. Ζωντανοί οργανισμοί και χώροι φύλαξης κειμηλίων, Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία, 2013, 74–83
Papachryssanthou, Denise, Actes du Prôtaton [Archives de l’Athos VII], Paris 1975.
Παπαμιχαλάκης, Ιω. (εκδ.), Το Πρωτάτον του Αγίου Όρους, Δελτίον Διοικήσεως Επιχειρήσεων 331 (Νοεμ. – Δεκ. 2001), 15–28.
Pavlikianov, C., The Slavic Lingual Presence in the Athonite Capital of Karyai (The Slavic Manuscripts of the Protaton Library), Palaeobulgarica / Старобългаристика 24/1 (2000), 77–111.
Πολίτης, Λ. / Μανούσακας, Μ., Συμπληρωματικοί κατάλογοι χειρογράφων Αγίου Όρους. Β΄ Χειρόγραφα Πρωτάτου, Ελληνικά 23.1 (1970), 11–37.
Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Καρυές Αγίου Όρους 1903/1988.
Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.
Χρυσοχοΐδης, Κρ., Πρωτάτο. Το κέντρο του αθωνικού μοναχισμού, Κειμήλια Πρωτάτου, τ. 1, Άγιον Όρος 2001, 19–41.