Θέση. Η Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου, αθέατη και μακριά από τη θάλασσα, βρίσκεται μέσα σε δασώδες εντυπωσιακό τοπίο της νοτιοδυτικής πλευράς του ορεινού όγκου του Κρετοβουνίου, προς την πλευρά του Σιγγιτικού κόλπου, μεταξύ της μονής Ζωγράφου και της μονής Δοχειαρίου. Στην περιοχή σώζονται λείψανα κτιρίων και τμήματα υδραγωγείου αρχαίου πολίσματος, ενώ βορειοανατολικά της βρίσκεται η μονή Βατοπαιδίου. Από τον αρσανά, που βρίσκεται δίπλα σε θαλάσσιο σπήλαιο και είναι σαν χτιστή απομίμησή του, ανηφορίζει ο δρόμος που οδηγεί στο μοναστήρι.

Κατέχει την εικοστή θέση στην ιεραρχία των είκοσι μονών του Αγίου Όρους.

Ίδρυση και εξέλιξη. Η ίδρυση της μονής και η ονομασία της χάνονται μέσα στις διάφορες παραδόσεις, που βασίζονται στους δύο τύπους γραφής του ονόματός της: Κασταμονίτου και Κωνσταμονίτου. Με βάση την πρώτη ονομασία της, που παρουσιάζεται νωρίτερα, ιδρυτής της θεωρείται κάποιος μοναχός καταγόμενος από την Κασταμονή της Παφλαγονίας στη Μ. Ασία ή έφερε το γνωστό στους Βυζαντινούς όνομα Κασταμονίτης. Η εκδοχή αυτή φαίνεται πειστικότερη από την άλλη, σύμφωνα με την οποία η μονή ανάγει την ίδρυσή της στον Μέγα Κωνσταντίνο και την ολοκλήρωσή της στον γιο του Κώνσταντα. Υπάρχει επίσης η άποψη ότι έλαβε την ονομασία της από τις καστανιές που φύονται γύρω της άφθονες. Η επίσημη ονομασία της μονής, που μαρτυρείται από τον 15ο αιώνα (η αλλαγή του ονόματος επισημαίνεται σε έγγραφο του 1471), είναι σήμερα Κωνσταμονίτου.

Ιστορικά, πρωτοεμφανίζεται σε διάφορα κείμενα του 11ου αιώνα. Ακολουθεί μια σιωπηλή περίοδος, που διακόπτεται μετά το τέλος της Φραγκοκρατίας.

Προς τα τέλη του 11ου αιώνα, ηγούμενός της ήταν ο Ιλαρίων, που αργότερα ανέλαβε το αξίωμα του Πρώτου, συγγενής του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081–1118). Μολονότι είναι πιθανό να αναγνωρίστηκε τότε ως βασιλική μονή, άρχισε να εμφανίζεται ως κυρίαρχη μονή από το 1262.

Πιθανολογείται πυρπόλησή της από Καταλανούς πειρατές στις αρχές του 14ου αιώνα και αναφέρεται βοήθεια για την ανόρθωσή της από τον οίκο των Παλαιολόγων. Σχετικά με την κατοχύρωση της ιδιοκτησίας, αναφέρεται χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου το 1351, που θεωρείται πλαστογράφημα γνήσιου χρυσόβουλου του έτους 1363.

Στο Γ΄ Τυπικό του Αγίου Όρους (τέλη 14ου αι.) αναγράφεται με το όνομα Κωνσταμονίτου και κατέχει τη 16η θέση ανάμεσα στις 25 μονές της εποχής.

Κατά τον 15ο αιώνα αναλαμβάνει μεγάλο νεοκτιτορικό έργο ο Σέρβος στρατηγός Ράντιτς, ο οποίος μετά τον θάνατο της συζύγου του παραιτήθηκε από το αξίωμά του και μόνασε εδώ με το όνομα Ρωμανός. Γράφει στη διαθήκη του (1433): «... ἄλλα μὲν ἀνεκαίνισα καὶ ᾠκοδόμησα, τὰ δὲ καταπεπτωκότα περιετείχισα καὶ ἐστερέωσα ...».

Ευεργέτες και ανακαινιστές της μονής θεωρούνται ο ηγεμόνας Γεώργιος Μπράγκοβιτς (1433) και η πριγκίπισσα Άννα της Σερβίας, καθώς και ο Νεάγκος Βασσαράβας (1517). Προς τα τέλη του 15ου αιώνα εγκαταβιώνουν στη μονή περί τους 90 μοναχούς.

Κατά την τουρκοκρατία η μονή επιβιώνει δύσκολα κάτω από δυσβάστακτους φόρους και κακοτυχίες και φθάνει σε οικονομικό και γενικότερο μαρασμό, σε σημείο που το 1666 να έχει μόνον 6 μοναχούς. Την ίδια περίοδο, λόγω πτωχείας απαλλάσσεται από τη συδοσία, δηλαδή την υποχρεωτική καταβολή χρηματικού ποσού που απέδιδαν οι μονές στην Κοινότητα του Αγίου Όρους για τη συντήρησή της. Αναφέρεται επίσης πως το 1705, όταν ο Γάλλος πρόξενος Αντουάν Αρμάν (Antoine Armand) επισκέφτηκε τη μονή, «τους έσωσε από τα νύχια των κληρονόμων», δηλαδή από τους τοκογλύφους. Γι’ αυτό τον λόγο η μονή μνημονεύει αδιαλείπτως τα ονόματα αυτού και του συνοδού του.

Το 1717 η ανατολική πτέρυγα καταστράφηκε από πυρκαγιά.

Παρόλη τη δυστυχία που ταλάνιζε τη μονή εκείνη τη περίοδο, με σιγίλιο του πατριάρχη Νεόφυτου Ζ΄ τον Οκτώβριο του 1799, μετατρέπεται σε κοινόβιο, με πρώτο ηγούμενο τον Γαβριήλ. Το 1808 αριθμεί 27 μοναχούς. Η ουσιαστική της ανασυγκρότηση άρχισε το 1818 επί ηγουμενίας Χρυσάνθου εξ Ηπείρου και με δαπάνες του Αλή Πασά, χάρη στη μεσολάβηση της κυρα-Βασιλικής. Τότε ανοικοδομήθηκε και η ανατολική της πτέρυγα.

Το 1851 το χρέος της μονής ήταν 172.000 γρόσια, που εξοφλήθηκε σε δέκα χρόνια. Στο μεταξύ η Ιερά Κοινότητα, που κηδεμόνευε τη μονή από το 1850 λόγω κακής διαχείρισης, προβαίνει το 1854 σε διαπραγματεύσεις με τους Μολδαβούς μοναχούς της σκήτης του Προδρόμου προκειμένου να τους την εκχωρήσει. Ο πατριάρχης Άνθιμος ΣΤ΄ απέτρεψε την ενέργεια και «ἐπετίμησεν αὐστηρῶς τὴν Κοινότητα». Τη μονή θα βγάλουν από την ανέχεια οι Ρώσοι, όταν το 1862 επετράπη στον ιερομόναχο Μελέτιο να μεταβεί στη Ρωσία και να παραμείνει εκεί για μια επταετία με σκοπό τη συγκέντρωση δωρεών. Έτσι, η ανασυγκρότηση συνεχίστηκε επί Συμεών του Σταγειρίτη, ο οποίος, με τις χορηγίες των Ρώσων κυρίως, ανοικοδόμησε το καθολικό (1867) και ακολούθως τμήμα της βόρειας και μέρος της νότιας πτέρυγας.

Το 1979 επανδρώθηκε με συνοδεία μοναχών από τη μονή Φιλοθέου και ηγούμενο τον Αγάθωνα (1979–2018). Σήμερα ηγούμενος είναι ο γέρων Χαράλαμπος.

Το καθολικό της μονής Κωνσταμονίτου είναι αφιερωμένο στη μνήμη του πρωτομάρτυρα Στεφάνου. Χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερα επιμελημένη λιθοδομή των τοίχων του, ενώ εσωτερικά ο ναός δεν είναι ιστορημένος, εκτός από ένα μικρό τμήμα του κεντρικού θόλου. Ανεγέρθηκε το 1867 επί ηγουμένου Συμεών του Σταγειρίτη με τη βοήθεια και του ιερομονάχου Μελετίου του Βερροιώτη. Είναι το τέταρτο κατά σειρά καθολικό και έχει κτιστεί πάνω στα θεμέλια και στο σχέδιο του τρίτου. Το τέμπλο του είναι μαρμάρινο (1867). Οι τοίχοι φέρουν πολλές φορητές εικόνες, αρκετές από τις οποίες μεγάλης ιστορικής και λατρευτικής αξίας, όπως της Θεοτόκου της Αντιφωνήτριας, που, σύμφωνα με την παράδοση, θαυματούργησε στη μονή το 1020.

Με βάση γραπτές μαρτυρίες, το αρχικό καθολικό είχε τοιχογραφηθεί το 1443, ενώ το δεύτερο το 1540, που καταστράφηκε όμως στο τέλος του 16ου αιώνα. Ο Ιωάννης Κομνηνός στα τέλη του 17ου αιώνσ γράφει ότι ο (τρίτος) ναός της μονής είναι «μέγας καὶ θαυμαστὸς μὲ πέντε κουμπέδες, μολυβδοσκέπαστος καὶ ζωγραφισμένος, καὶ ἔχει εἰς τὰ πλάγιά του παρακκλήσια δύο».

Λόγιοι μοναχοί. Ο Δανιήλ Κασταμονίτης άκμασε ως κωδικογράφος στα μέσα του 16ου αιώνα και ο Δοσίθεος Κασταμονίτης από τη Λέσβο έζησε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 και έγραψε μεταξύ 1830 και 1844 το Νέον ὑπόμνημα τῶν νεοφανῶν ἱερομαρτύρων τῶν νῦν λαμψάντων ἁγιορειτῶν ὁσίων πατέρων κατὰ τὴν ἐπανάστασιν τῆς Ἑλλάδος ὑπὸ τῶν Ὀθωμανῶν θανατωθέντων καθώς και το Δευτέρα ἀνάπτυξις ... ἥτις διαλαμβάνει περὶ τῶν ὅσοι συνήργησαν νὰ ἐπαναστατήσωσι τὸ Ἅγιον Ὄρος, ἐξ ἧς συνέβη νὰ τιμωρηθῶσι διαφόρως, καὶ τέλος νὰ μαρτυρήσουν ὑπο τῶν ἀσεβῶν ... Και οι δύο εργασίες του Δοσιθέου βρίσκονται στον Κώδικα 107 της βιβλιοθήκης του καθολικού της μονής. Τα δύο κείμενα εξέδωσε ο Ιωάννης Μαμαλάκης, το πρώτο το 1957 στην Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (τ. 7, σ. 217–221) με τον τίτλο Διήγησις περὶ Ἁγίου Ὄρους ἐν καιρῷ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, και το δεύτερο το 1963 στο περιοδικό Γρηγόριος ο Παλαμάς 46, 332–342, με τον τίτλο Νέον ὑπόμνημα τῶν νεοφανῶν ἱερομαρτύρων καὶ ὁσιομαρτύρων.

Σκευοφυλάκιο. Το Σκευοφυλάκιο της μονής Κωνσταμονίτου βρίσκεται παραπλεύρως της Βιβλιοθήκης και επάνω από τη λιτή του καθολικού. Είναι σχετικά περιορισμένης έκτασης και περιλαμβάνει διάφορα κειμήλια, όπως ιερά άμφια, σταυρούς, δισκοπότηρα, και άλλα αντικείμενα λατρείας. Μεταξύ αυτών βρίσκεται και το δισκοπότηρο που δώρισε η κυρα-Βασιλική. Επίσης, φυλάσσεται ένας βυζαντινός σταυρός εξαίρετης τέχνης και ένα Ευαγγέλιο με αργυρόχρυση επένδυση, κατασκευασμένο το 1820 στην Ήπειρο, δώρο κι αυτό της κυρα-Βασιλικής.

Εικονοφυλάκιο. Η μονή διαθέτει αξιόλογες φορητές εικόνες διαφόρων εποχών. Εικονοφυλάκιο αποτελεί το ίδιο το καθολικό και τα παρεκκλήσιά του. Εδώ φυλάσσονται τρεις αξιόλογες εικόνες της μονής. Η πρώτη, πιθανότατα του 8ου αιώνα, εικονίζει τον Πρωτομάρτυρα Στέφανο και φέρει ίχνη από την εποχή της εικονομαχίας. Κατά την παράδοση έφτασε θαυματουργικώ τω τρόπω στο Όρος από τα Ιεροσόλυμα επί Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Η δεύτερη είναι η εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας, του 12ου αι., που δώρισε στη μονή η Άννα η Φιλανθρωπινή της Σερβίας το 1360. Η τρίτη παριστάνει τη Θεοτόκο ως Αντιφωνήτρια, η οποία, σύμφωνα με την παράδοση, το 1020, την παραμονή της ανακομιδής των λειψάνων του αγίου Στεφάνου, γέμισε τα πιθάρια της μονής με λάδι. Αξιόλογες εικόνες φυλάσσονται και σε τοίχους της τράπεζας.

Βιβλιοθήκη. H Βιβλιοθήκη της μονής Κωνσταμονίτου βρίσκεται στο καθολικό, πάνω από τη λιτή. Η νεότερη βιβλιοθήκη των εντύπων στεγάζεται στη βόρεια πλευρά της μονής, κάτω από το ηγουμενείο.

Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν η μονή περιέπεσε σε φτώχια, σκορπίστηκαν και τα βιβλία της. Έτσι, όταν το 1744 ο Βασίλι Μπάρσκι πέρασε από τη Κωνσταμονίτου παρατήρησε ότι δεν υπήρχαν παραπανίσια διδακτικά βιβλία, υπήρχε μόνο ένας απλός χώρος, όπου κείτονταν μερικά απομεινάρια μόνο βιβλίων.

Ο Ρόμπερτ Κέρζον σημειώνει πως η Κωνσταμονίτου δεν έχει βιβλιοθήκη ούτε κάτι ιδιαίτερα άξιο αναφοράς, εκτός από το έγγραφο του αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου, με το οποίο παραχωρούνται διάφορες κτήσεις στο μοναστήρι.

Ο Πέτρος Ιβάνοβιτς Σεβαστιάνοφ (1811–1867), που εργάσθηκε στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους μεταξύ των ετών 1858 και 1861, επισκέφτηκε και τη μονή Κωνσταμονίτου, από την οποία απέσπασε διάφορα χειρόγραφα ή φύλλα τους. Π.χ. το τμήμα που λείπει από τον Κώδικα 7 με το έργο του Ιωάννη του Σχολαστικού Λόγος εἰς τὸν ποιμένα βρίσκεται σήμερα στη συλλογή Σεβαστιάνοφ της Ρωσικής Κρατικής Βιβλιοθήκης.

Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης (1903) μας περιγράφει ότι στη βιβλιοθήκη «ἀνερχόμεθα δι’ ἑλικοειδοῦς κλίμακος» και πως σε αυτήν «ὑπάρχουσιν ὀλίγοι μὲν ἔντυποι κώδικες, 14 δ’ εἰσὶν ἐπὶ περγαμηνῆς, καὶ χαρτῶοι 97».

Βάσει των σημειωμάτων, χειρόγραφα της μονής εντοπίζονται:

α) Λονδίνο, Βρετανική Βιβλιοθήκη. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα Add. 5116 (11ος–12ος αι.), που περιέχει επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Βάσει σημειώματος στο φ. 164v, ανήκει στη μονή Κωνσταμονίτου.

β) Οξφόρδη, Christ Church College. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα gr. 33, όπου στο φ. 221v επίσης δηλώνεται η προέλευσή του.

γ) Οξφόρδη, Christ Church College. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα gr. 15 (τέλη 13ου–αρχές 14ου αι.), που προέρχεται από το σκριπτόριο της Παλαιολογίνας.

δ) Μόσχα, Ρωσική Κρατική Βιβλιοθήκη. Πρόκειται για θραύσμα από περγαμηνό κώδικα του 13ου–14ου αιώνα (170/Ia) και περιέχει τον Λόγον εἰς τὸν ποιμένα, έργο του Ιωάννου Σχολαστικού. Προέρχεται από τον κώδικα 7 της μονής.

ε) Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας. Πρόκειται για τον περγαμηνό κώδικα του 14ου αι. Coislin. 341, φ. 341v.

Βιβλιοθήκη-Αρχείο. Το Αρχείο της μονής Κωνσταμονίτου είχε επανειλημμένα ταξινομηθεί, πολλά έγγραφά του είχαν αντιγραφεί και τα ξενόγλωσσα (οθωμανικά και σλαβικά) είχαν μεταφραστεί.

Το βυζαντινό αρχείο της μονής είναι σχετικά μικρό. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στην ερήμωσή της κατά τον 14ο αιώνα, όταν ίσως χάθηκε το παλαιότερο αρχείο της. Τα έγγραφα που σώζονται σήμερα από την περίοδο προ των αρχών του 15ου αιώνα αναφέρονται στα εξαρτήματα της μονής, που προσαρτήθηκαν ωστόσο σε αυτήν μετά την ανακαίνισή της. Παρά τις τόσες δυσκολίες που αντιμετώπισε το μοναστήρι και αργότερα, διασώθηκαν πολλά έγγραφα, κυρίως το ιδιαίτερα σημαντικό οθωμανικό της αρχείο. Στο Αρχείο υπάρχουν επίσης αντίγραφα και φωτογραφίες εγγράφων που αφορούν τη μονή και σώζονται στα Αρχεία άλλων μονών.

Συστηματική ταξινόμηση και αντιγραφή εγγράφων έγινε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα από τον ηγούμενο Συμεών και τον αρχειοφύλακα Σπυρίδωνα. Τα έγγραφα χωρίστηκαν κατά θέματα και τοποθετήθηκαν στο Γραφείο της μονής. Τα πολυάριθμα οθωμανικά έγγραφα τοποθετήθηκαν το καθένα ξεχωριστά σε ειδικό φάκελο, όπου αναγράφηκε η χρονολογία και περίληψή του. Πολλά από αυτά μεταφράστηκαν, ενώ οι μεταφράσεις ή οι περιλήψεις σχεδόν όλων των εγγράφων αντιγράφηκαν σε δύο κώδικες που σώζονται στο Αρχείο.

Κατάλογο των ελληνικών εγγράφων του Αρχείου δημοσίευσε ο Νικόλαος Οικονομίδης το 1970 (Βλ. Βιβλιογραφία).

Σλαβικά έγγραφα από τη βυζαντινή περίοδο υπάρχουν μόνο τέσσερα και χρονολογούνται μεταξύ των ετών 1429–1433. Δύο από αυτά είναι τα χρυσόβουλα του δεσπότη της Σερβίας Γεωργίου Α΄ Μπράγκοβιτς (1429 και 1430), και τα άλλα δύο είναι του Ράντιτς Ποστούποβιτς (Radič Postupović), ανώτατου αξιωματούχου (Μέγας Σέλνικος) μετά τον Σέρβο μονάρχη (1430 και 1433).

Χειρόγραφοι Κώδικες. Ο Σπυρίδων Λάμπρος στα τέλη του 19ου αιώνα κατέγραψε συνολικά 111 χειρόγραφους κώδικες, από τους οποίους οι 14 περγαμηνοί. Σήμερα ο αριθμός των κωδίκων παραμένει ο ίδιος.

Η συλλογή χειρογράφων της μονής Κωνσταμονίτου καλύπτει κυρίως θεολογικά θέματα. Μόνον ο Κώδικας 73,  του 18ου αιώνα, περιέχει μαζί με τα θεολογικά κείμενα και κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Περιλαμβάνει Λόγους του Ισοκράτη και ένα νουθετικό ποίημα του Φωκυλίδη, αμφότερα με διάστιχη εξήγηση στην καθομιλούμενη. Στον ίδιο κώδικα υπάρχουν επίσης και οι Ἐξηγήσεις εἰς τὸ Πατρίδος Ἐγκώμιον το οποίο είχε γράψει ο Λουκιανός.

Αξιομνημόνευτοι κώδικες είναι:

α) Ο παλίμψηστος περγαμηνός Κώδικας 99, του 12ου αιώνα. Το πρωτόγραφο περιέχει βίους και μαρτύρια αγίων στα λατινικά. Η νέα γραφή είναι ένα Ευαγγέλιο του 14ου αιώνα.

β) Ο περγαμηνός Κώδικας 98, του 14ου αιώνα. Πρόκειται για ένα Ευαγγέλιο με σημαδόφωνα, και στο τέλος περιέχεται το Μηνολόγιο των Ευαγγελίων.

γ) Ο περγαμηνός ακέφαλος Κώδικας 104, του 13ου αιώνα. Περιέχει το Θεοτοκάριο στους οκτώ ήχους της εκκλησιαστικής μουσικής.

δ) Ο περγαμηνός ακέφαλος και κολοβός Κώδικας 105, του 11ου αιώνα. Πρόκειται για ένα Τετραευάγγελο, το οποίο περιέχει τις εικόνες του Μεγάλου Βασιλείου και του Ιωάννη Χρυσοστόμου, και παράσταση Δέησης με τον Χριστό στο κέντρο και εκατέρωθεν τη Θεοτόκο και τον Ιωάννη.

Έντυπα Βιβλία. Η βιβλιοθήκη της μονής Κωνσταμονίτου διαθέτει αρκετά παλαίτυπα.

Ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους (σ. 14) αναφέρει ότι η πρώτη ελληνική έκδοση που έχει εντοπίσει στη μονή Κωνσταμονίτου είναι του 1552. Πρόκειται για ένα Πεντηκοστάριον, που τυπώθηκε από τους Ανδρέα και Ιάκωβο Σπινέλλο, σε επιμέλεια Βασιλείου Βαλέριδος. Η επόμενη έκδοση είναι ένα Τυπικόν του 1577, που τυπώθηκε «ἐν τῇ οἰκίᾳ Ἰακώβου τοῦ Λεογκίνου», με διορθώσεις του Θεοφάνους Λογαρά. Ακολουθούν δύο άλλες εκδόσεις λειτουργικών βιβλίων (1582 Μηναίο Ιανουαρίου, 1586 Τριώδιο), μέχρι το 1590, όπου εμφανίζεται το πρώτο μη λειτουργικό έντυπο, η Κλίμαξ του Ιωάννου Σιναΐτου, μεταγλωττισμένη από τον Μάξιμο Μαργούνιο και τυπωμένη από τον Francesco de Giuliani.

Βιβλιογραφία

Βουδούρης, Αθ., Ο Βεροιώτης ιερομόναχος Μελέτιος Κωνσταμονίτης και η περιοδεία του στη Ρωσία (1862–1869), Βέροια 2011.

Добрынина Элена, Владельческие записи иеромонаха Неофита в рукописях афонского монастыря Констамонит [=Dobronina Elena, Ownership notes by hieromonk Neophytos in the Greek manuscripts from the Monastery of Konstamonitou], Византийский Временик 100 (2017), 161–167 & εικ. 1–8.

Λάμπρος, Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. Αʹ, Cambridge, University Press, 1895, 36–42.

Μελέτιος Κωνσταμονίτης, Περιήγησις Μελετίου Κωνσταμονίτου εις Ρωσσίαν από του έτους 1862–1869, Αθήνα 1882.

Μελισσάκης, Ζ., Βιβλιοθήκες των ιερών μονών. Τεκμήρια λατρείας και λογιοσύνης. Ζωντανοί οργανισμοί και χώροι φύλαξης κειμηλίων, Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία, 2013, 74–83.

Nasturel, P., À propos d’un document de Kastamonitou at d’une lettre patriarcale inconnue de 1411, Revue des études byzantines 40 (1982), 211–214.

Οικονομίδης, Ν., Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου - Κατάλογος του Αρχείου. Έγγραφα Ελληνικά των ετών 1047–1686, Βυζαντινά Σύμμεικτα 2 (1970), 416–436.

Oikonomidés, N., Actes de Kastamonitou (Archives de l'Athos IX), Paris 1978.

Παπαδόπουλος, Θ., Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους. Παλαιά ελληνικά έντυπα. Αθήνα 2000.

Παυλικιάνωφ, Κ., Η μονή Κασταμονίτου κατά την περίοδο 1784–1857. Ανέκδοτες μαρτυρίες από το αρχείο του Πρωτάτου, Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε παράλληλους δρόμους. Ἱστορία, τέχνη, κοινωνία (18ος – 20ός αἰώνας), Θεσσαλονίκη 2000.

Павликянов, К., Монаси от славянско потекло в светогорската обител “Кастамонит” от XIV до XVI век [=Pavlikianov Cyril, Monks of Slavic origin in the Athonite monastery of Kastamonitou from the 14th to the 16th century], Българско средновековие: общество, власт, история. Сборник в чест на проф. д-р Милияна Каймакамова, София 2013, 428–436.

Pavlikianov, C., The Mediaeval Slavic Archives of the Athonite Monastery of Kastamonitou, Cyrillomethodianum 20 (2015), 153–216.

–––––, Medieval Slavic Acts from Mount Athos 1230–1734. Bulgarian and Serbian Acts from the Monasteries of Karakallou, Kastamonitou, St. Paul, Vatopedi and Xenophontos. Moldavian and Wallachian Slavic Acts from the Monasteries of Docheiariou, Kastamonitou and Zographou. Critical Edition and Commentary of the Texts, Sofia 2018.

–––––, The Post-Byzantine Greek and Slavic Archives of the Athonite Monastery of Kastamonitou and its History According to the So-Called Legend (Logos Historikos) of Kastamonitou (Codex Kastamonitou no. 114), Sofia 2020.

Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Αθήνα 1903 (επαν. Καρυές 1988).

Χρήστου, Π., Το Άγιον Όρος, Αθωνική πολιτεία - ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987.