Ιστορική αναδρομή. Το 1792 συνδέεται με την πρώτη επίσημη εμφάνιση στα παιδευτικά δρώμενα των Ιωαννίνων των έξι αδελφών Ζωσιμάδων, ομογενών εμπόρων και εθνικών ευεργετών με καταγωγή από το χωριό Γραμμένο, το οποίο βρίσκεται δώδεκα χιλιόμετρα δυτικά της πρωτεύουσας της Ηπείρου. Εκείνη τη χρονιά ο Θεοδόσιος Ζωσιμάς (1760–1793), ο οποίος ήταν εγκατεστημένος στο Λιβόρνο, ανταποκρίθηκε στο αίτημα του Κοσμά Μπαλάνου (1731–1807/8), σχολάρχη της Μπαλαναίας Σχολής, και κατέθεσε στο Αυτοκρατορικό Ορφανοτροφείο της Μόσχας αιώνιο γραμμάτιο της Αδελφότητας των Ζωσιμάδων (υπ' αριθμ. 935/11.05.1792), που αντιστοιχούσε στο ποσό των 60.000 χάρτινων ρουβλιών, υπέρ της Σχολής. Κατά το διάστημα 1797–1815, η Μπαλαναία Σχολή συντηρήθηκε σχεδόν αποκλειστικά από τις χορηγίες των αδελφών Ζωσιμάδων, οι οποίοι την ενίσχυσαν επιπλέον με πλούσια Βιβλιοθήκη. Το πόσο καταλυτική ήταν για τη λειτουργία της Σχολής η βοήθεια των Ζωσιμάδων αντικατοπτρίζεται σε έγγραφα της περιόδου, στα οποία η Σχολή απαντάται ως «σχολείον λεγόμενον των Ζωσιμάδων...».

Το 1828, μετά τον θάνατο του Ζώη Ζωσιμά (1764–1828), ο Νικόλαος (1759–1842) –ο τελευταίος εκ των αδελφών που παρέμενε εν ζωή– αποφάσισε από τη Μόσχα που διαβιούσε να χρηματοδοτήσει την επανασύσταση του Δημόσιου Γενικού Ελληνικού Σχολείου στα Ιωάννινα, το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε Ζωσιμαία Σχολή. Ο Νικόλαος ήξερε πως μόρφωση χωρίς βιβλία δεν μπορούσε να υπάρξει, γι’ αυτό από την πρώτη στιγμή ενδιαφέρθηκε για τη σωστή λειτουργία της Σχολής παράλληλα με αυτή της Βιβλιοθήκης της. Η σημασία που έδιναν οι αδελφοί Ζωσιμάδες στον ρόλο της Παιδείας για την απελευθέρωση του έθνους και τη συγκρότηση του νέου κράτους φανερωνόταν άλλωστε από την έκδοση, με δική τους χορηγία, πολυάριθμων σημαντικών για την εποχή τους βιβλίων και την επακόλουθη αποστολή τους σε βιβλιοθήκες στις κοινότητες των Ελλήνων της Ανατολής και της Διασποράς.

Αρχικά η Σχολή και η Βιβλιοθήκη της στεγάστηκαν σε ένα μικρό τουρκικό σπίτι κοντά στο νοσοκομείο και στα εβραϊκά μνήματα, στον χώρο κάτω από τη σημερινή Πλατεία Ευεργετών (Αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος). Ωστόσο, το μικρό και ανασφαλές αυτό κτίριο δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση να ανταποκριθεί στις ανάγκες ενός διδακτηρίου. Έτσι, το 1834 η Σχολή μεταφέρθηκε σε μια παλιά οικία που βρισκόταν σε οικόπεδο του Δ. Αθανασίου. Ούτε όμως αυτό το κτίριο αποδείχθηκε κατάλληλο ώστε να λειτουργήσει με επάρκεια η Σχολή, με αποτέλεσμα το θέμα της στέγασης της Σχολής και της Βιβλιοθήκης να παραμένει ανοιχτό.

Η μέριμνα του Νικόλαου Ζωσιμά για τη Βιβλιοθήκη ήταν συνεχής μέχρι και το τέλος της ζωής του, το 1842. Για παράδειγμα, το 1839 ζητούσε με γράμμα του προς τους επιτρόπους του στην Ελλάδα να πληροφορηθεί «εάν ευρίσκεται η βιβλιοθήκη σώα κατά τον κατάλογον». Δύο χρόνια μετά, το 1841, μέσω της διαθήκης του έπαιρνε θέση για το ζήτημα της στέγασης της Σχολής και κατ’ επέκταση της Βιβλιοθήκης: «… αφήνω εκ μέρους αδελφών Ζωσιμάδων, για ωφέλεια του Δημόσιου Ελληνικού Σχολείου στα Ιωάννινα δύο γραμμάτια του Αυτοκρατορικού Ορφανοτροφείου της Μόσχας… αφού οικοδομηθεί το παραπάνω αναφερόμενο σχολείο, και αφού διορισθούν οι δάσκαλοι που πρέπει, να έχουν το κύρος να παίρνουν κάθε χρόνο, με τακτική επιτροπεία τους τόκους από τα αναφερθέντα…».

Επακολούθησε ορισμός ειδικής επιτροπής για την ανέγερση του κτιρίου της Σχολής, ύστερα από πρόταση του Μητροπολίτη Γρηγορίου, και το 1898 ανατέθηκε στους μηχανικούς Π. Μελίρρυτο και Δ. Χαρισιάδη να συντάξουν το οριστικό σχέδιο του νέου διδακτηρίου, το οποίο θα ανεγειρόταν στη θέση του παλιού που τελικά κατεδαφίστηκε το 1901. Τα εγκαίνια του μεγαλοπρεπούς κτιρίου, του οποίου η πρόσοψη προσομοίαζε με του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πραγματοποιήθηκαν στις 14 Φεβρουαρίου 1905. Το νέο διδακτήριο περιλάμβανε οχτώ αίθουσες διδασκαλίας, αίθουσα τελετών, δυο γραφεία, βιβλιοθήκη, αμφιθέατρο φυσικής και χημείας, τρία εργαστήρια και μουσείο. Παρ’ όλα αυτά, όπως επισήμανε ο μετέπειτα γυμνασιάρχης της Ζωσιμαίας Χρίστος Σούλης (παρέμεινε στη θέση από το 1932 έως το 1947), υστερούσε σε χώρους υγιεινής, σε προσανατολισμό και σε αριθμό αιθουσών, οι οποίες με δυσκολία επαρκούσαν για να φιλοξενήσουν τους επτακοσίους και πλέον μαθητές που φοιτούσαν στη Σχολή.

Η παρουσία του Σούλη και οι ενέργειές του ως γυμνασιάρχη υπήρξαν καθοριστικές, όχι μόνο για την εξέλιξη της Σχολής, αλλά και για την ανάπτυξη και εν τέλει αυτοτέλεια της Βιβλιοθήκης. Συγκεκριμένα, το 1937, κατόπιν παρέμβασής του στον τότε Γενικό Επιθεωρητή της Εκπαίδευσης Δ. Παπούλια, πέτυχε την απόσπαση του Οδυσσέα Φραγκούλη, καθηγητή Θεολογίας με προϋπηρεσία στην τακτοποίηση της Βιβλιοθήκης της Ριζαρείου Σχολής, προκειμένου να αναλάβει την ταξινόμηση και την καταγραφή των βιβλίων της Βιβλιοθήκης. Επίσης, στην προσπάθεια του να οργανώσει με βάση τους σύγχρονους βιβλιοθηκονομικούς κανόνες τη Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, ο Σούλης ζήτησε και έλαβε τη βοήθεια των διευθυντών της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Παράλληλα, τον ίδιο χρόνο (1937) προχώρησε στη σύνταξη του Γενικού Καταλόγου των βιβλίων της Βιβλιοθήκης, ο οποίος περιλάμβανε 5.000 τόμους. Πρόκειται για βιβλία της Ζωσιμαίας Σχολής, αλλά και δύο παλαιότερων σχολών της πόλης των Ιωαννίνων, της Μπαλαναίας (1676) και της Καπλανείου (1797), οι οποίες καταστράφηκαν το 1822 από τα στρατεύματα του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ που πυρπόλησαν τα Γιάννενα. Επιπλέον, στον Κατάλογο συμπεριλαμβάνονταν και τα βιβλία της Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητας, με την οποία είχε συνενωθεί η Ζωσιμαία.

Σε υπόμνημά του «Περί της Βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων», επίσης το 1937, προς τον υπουργό επί των Θρησκευμάτων και Παιδείας Κ. Γεωργακόπουλο, το οποίο συνόδευε σχέδιο Νόμου «Περί της εν Ιωαννίνοις Βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής», ο Σούλης επιδίωκε τη σύσταση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης ως νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου. Τον επόμενο κιόλας χρόνο οι προσπάθειές του ευοδώθηκαν, καθώς δημοσιεύτηκε ο Αναγκαστικός Νόμος 1161/1938 «Περί ιδρύσεως Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης», που επί της ουσίας μετέτρεπε τη Βιβλιοθήκη σε ανεξάρτητη, με την επωνυμία «Ζωσιμαία Εν Ηπείρω Βιβλιοθήκη», η οποία ωστόσο θα βρισκόταν υπό την εποπτεία του υπουργείου επί των Θρησκευμάτων και Παιδείας. Βιβλιοφύλακας της Βιβλιοθήκης διορίστηκε η φιλόλογος καθηγήτρια Ευτυχία Πρίντζου, ενώ στη Βιβλιοθήκη παραδόθηκαν 3.500 τόμοι βιβλίων⸱ οι υπόλοιποι 1.500 παρέμειναν στα ράφια της Σχολής γιατί κρίθηκαν απαραίτητοι για τη σωστή επιτέλεση του έργου της.  

Το 1938 η ανεξάρτητη πλέον «Ζωσιμαία εν Ηπείρω Βιβλιοθήκη» στεγάστηκε στο κτίριο της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων (η σημερινή Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία). Από εκείνο το χρονικό σημείο και μετά η Βιβλιοθήκη ακολουθεί τη δική της «περιπετειώδη πορεία», όπως χαρακτηριστικά σημειώνει η προϊσταμένη της, ιστορικός–αρχαιολόγος, Βαΐα Οικονομίδου, σε κείμενό της προς το «Περί Βιβλιοθηκών», εξιστορώντας την πορεία της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης μέχρι την τελική της στέγαση στο σημερινό της κτίριο (Μ. Μπότσαρη & Ελ. Βενιζέλου):

Κατά την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου (1940–1941) η Βιβλιοθήκη χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό νοσοκομείο. Ανήμερα του Πάσχα το 1941 (20 Απριλίου) βομβαρδίστηκε από τους Ιταλούς, παρότι στις στέγες του έφερε ευδιάκριτα το σήμα του Ερυθρού Σταυρού, με αποτέλεσμα το κτίριο να υποστεί σοβαρές ζημιές. Κατόπιν διαταγής των Ιταλών, τα βιβλία της Βιβλιοθήκης μεταφέρθηκαν στην οικία της Ε. Πρίντζου και στο Ορφανοτροφείο «Γεωργίου Σταύρου», παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει καμία μαρτυρία που να επιβεβαιώνει ότι όντως τα τεκμήρια έφτασαν και παρέμειναν στο Ορφανοτροφείο, οπότε κατά μία έννοια θεωρούνταν «χαμένα». Το 1943, ωστόσο, τα βιβλία βρέθηκαν να φυλάσσονται, υπό δυσμενείς συνθήκες, στα υπόγεια του Γηροκομείου Ιωαννίνων. Στην προσπάθεια διάσωσής τους, ο Γερμανός εντεταλμένος, για την Ελλάδα, του Τμήματος Προστασίας Τέχνης διέταξε την Υπηρεσία Προπαγάνδας Ιωαννίνων να μεριμνήσει «για την ολοκληρωτική απόδοση στο αναγνωστικό κοινό της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης».

Ενώ λοιπόν είχε δρομολογηθεί η ανασύσταση της Βιβλιοθήκης και η απόδοσή της στο κοινό, την 25η Μαρτίου 1944 τέθηκε αιφνιδιαστικά σε εφαρμογή η «Τελική Λύση» (το ναζιστικό σχέδιο εξόντωσης του εβραϊκού λαού) για τους Εβραίους των Ιωαννίνων. Χάρη στις προσπάθειες του δημάρχου Ιωαννίνων Δημητρίου Βλαχλείδη και του τότε μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνος Βλάχου, στην Παλιά Συναγωγή Kahal Kadosh Yashan εγκαταστάθηκε η Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, με τα βιβλία και τους υπαλλήλους της. Μεταξύ των βιβλίων κρύφτηκαν και τα πολύτιμα της Συναγωγής (κώδικες Τορά, βιβλία προσευχής ιστορικής αξίας κ.ά.), με σκοπό τη διάσωσή τους, κάτι που τελικά έγινε. 

Τον Απρίλιο του 1944 ο Γερμανός αντιστράτηγος Χάρτβιχ φον Λούντιβιγκερ παρέδωσε τον «θησαυρό» της Ζωσιμαίας στο γενικό διοικητή της Ηπείρου και στον πρωτοσύγκελο Αθανάσιο, αντιπρόσωπο του μητροπολίτη Σπυρίδωνα Βλάχου. Η Βιβλιοθήκη του «Πανεπιστημίου των Ζωσιμάδων», των περισσότερων από 6.000 βιβλίων, βρήκε αρχικά στέγη σε ένα οθωμανικό σπίτι που λειτουργούσε ως Γαλλικό Προξενείο (στο  σημερινό Άλσος). Η είδηση της επιστροφής των πολύτιμων βιβλίων της «Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης» στις ελληνικές αρχές συγκλόνισε τον Τύπο της εποχής, σε Ελλάδα και εξωτερικό. Όπως επισημαίνει η Β. Οικονομίδου, τα τεκμήρια της Βιβλιοθήκης επέστρεψαν από τα διάφορα σημεία «περιπλάνησής» τους στη Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, χωρίς να είναι εύκολο να προσδιοριστεί ο αριθμός των διασωθέντων και η κατάστασή τους.

Το 1949 η Βιβλιοθήκη εντάχθηκε στον Α.Ν.1362/1949 (ΦΕΚ 337 Α΄/29.11.1949) «Περί ιδρύσεως, ανασυγκροτήσεως και ενιαίας οργανώσεως των ανά το Κράτος Βιβλιοθηκών», τον πρώτο Νόμο για τις Δημόσιες Βιβλιοθήκες, που υπάγονταν στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας. Το 1952, σύμφωνα με την κ. Οικονομίδου, τα βιβλία της κατεστραμμένης από τον πόλεμο και «δήθεν λεηλατημένης» Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης βρέθηκαν σε μια αίθουσα της Παιδαγωγικής Ακαδημίας με τέτοιο τρόπο ώστε ήταν αδύνατο για οποιονδήποτε να δει τι υπήρχε στα χαμηλότερα επίπεδα των στοιβαγμένων βιβλίων. Από το 1957 ξεκινά μια νέα ταραγμένη περίοδος για τη Βιβλιοθήκη αναφορικά με την εγκατάστασή της. Εκείνη τη χρονιά η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος (ΕΤΕ) υλοποίησε δωρεά προς τον Δήμο Ιωαννιτών του διώροφου κτιρίου της, υπό τον όρο να χρησιμεύσει το ισόγειό του αποκλειστικά για τη στέγαση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης. Παρά τις έριδες και τις διαμάχες, η «Ζωσιμαία εν Ηπείρω Βιβλιοθήκη» μεταφέρθηκε και στεγάστηκε στο νέο της κτίριο στις 17 Μαρτίου του 1959, ενώ στην όψη του Μεγάρου τοποθετήθηκε σκαλιστική επιγραφή «Ζωσιμαία εν Ηπείρω Βιβλιοθήκη». Τα εγκαίνια της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης, στο τέως κτίριο της ΕΤΕ, πραγματοποιήθηκαν στις 21 Φεβρουαρίου του 1962, στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για τη 49η επέτειο της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων.

Εκεί παρέμεινε έως το 1987, όταν στο κτίριο (σχέδιο του Περικλή Μελίρρυτου) όπου λειτουργούσαν Δημοτικά Λουτρά μέχρι και τη δεκαετία του 1960, προστέθηκε όροφος με δαπάνη του ευεργέτη Γιάννη Καμπέρη (1924–1996) και παραδόθηκε προς χρήση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης. Το ίδιο έτος η «Ζωσιμαία εν Ηπείρω Βιβλιοθήκη», με απόφαση της Κυβέρνησης (αριθ. 2389/13.2.1987, ΦΕΚ 81Β), μετονομάστηκε σε «Ζωσιμαία» Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων, υπαγόμενη στη δικαιοδοσία του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Στις 25 Απριλίου 1988 πραγματοποιήθηκαν με ιδιαίτερη λαμπρότητα και μεγάλη κάλυψη από τον τοπικό Τύπο τα εγκαίνια της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης. Στη θέση της διευθύντριας τη Βιβλιοθήκης διορίστηκε η Αικατερίνη Τζάννου (παρέμεινε μέχρι το 2010), ενώ πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου τοποθετήθηκε ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Κυρός Θεόκλητος. Στο πλαίσιο της τελετής απονεμήθηκε το Μετάλλιο της Πόλης στον Ιωάννη Καμπέρη για την πολύτιμη συνεισφορά του.      

Συλλογές – Υπηρεσίες. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών από την ίδρυσή της –ειδικά κατά τις περιόδους που γυμνασιάρχης της Σχολής ήταν ο Αναστάσιος Σακελλάριος (1833–1838, 1843–1855, 1857–1862)– η Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, η οποία συνιστούσε ακόμα αναπόσπαστο μέρος της Σχολής, απέκτησε πολλά και πολύτιμα βιβλία από τις ακόλουθες εκδοτικές σειρές: βυζαντινών συγγραφέων που είχαν εκδοθεί στη Βόννη⸱ αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων που εκδόθηκαν στο Παρίσι από τον Firmin Didot⸱ 140 τόμους αρχαίων Λατίνων συγγραφέων που εκδόθηκαν από τον Firmin Didot και εκδόσεις των Ζωσιμάδων (ανέρχονταν σε 50 και πλέον τόμους). Επιπλέον, ανάμεσα στις προκτήσεις της Βιβλιοθήκης περιλαμβάνονταν: η «Ελληνική Βιβλιοθήκη» του Α. Κοραή, η οποία εκδόθηκε εν μέρει με δαπάνη των Ζωσιμάδων⸱ σειρά αρχαίων Λατίνων συγγραφέων, αποτελούμενη από 170 τόμους με γαλλική μετάφραση, που εκδόθηκε στο Παρίσι⸱ σειρά των Γάλλων κλασικών συγγραφέων που είχαν εκδοθεί από τον Firmin Didot⸱ σειρά των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων με σχόλια, με τόπο έκδοσης τη Γερμανία⸱ ο Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσης του Ερρίκου Στεφάνου⸱ αρκετά λεξικά⸱ πολλές παλιές εκδόσεις⸱ χειρόγραφα και πολλά ακόμα βιβλία προερχόμενα από δωρεές των καθηγητών Ν. Δοσίου και του Ε. Πασχάλη.

Σύμφωνα με το υπόμνημα που απέστειλε στο υπουργείο επί των Θρησκευμάτων και Παιδείας ο γυμνασιάρχης Χρίστος Σούλης το 1937 σχετικά με τη σύσταση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης, ο αριθμός των τόμων της, εκατό και πλέον χρόνια από τη σύσταση της, ανερχόταν σε 5.000. Ο ίδιος αριθμός επαναλαμβάνεται και σε Έκθεση Επιθεωρήσεως της Σχολής που συνέταξε ο ίδιος για το σχολικό έτος 1938–1939, στην οποία επίσης γίνεται αναφορά στους λόγους που οδήγησαν στην απόσχιση της Βιβλιοθήκης από τη Ζωσιμαία Σχολή, για τις παρελθούσες αλλά και για τις προγραμματισμένες προσκτήσεις της Βιβλιοθήκης:

«Μέχρι του παρελθόντος σχολικού έτους [1937–1938] η Σχολή κατείχε σπουδαίαν βιβλιοθήκην αποτελουμένην εκ 5.000 τόμων. Επειδή όμως ελλείψει χώρου και καταλλήλου υπαλλήλου δεν ήτο δυνατόν να γίνη υπό του κοινού χρήσις ταύτης, δι’ αναγκαστικού νόμου ιδρύθη ειδική βιβλιοθήκη ονομασθείσα Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, ήτις στεγασθείσα εν ιδιαιτέρω κτιρίω περιέλαβε πάντα σχεδόν τα βιβλία της βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής, εκτός των αναγκαιούντων δια τους καθηγητάς και μαθητάς της Σχολής και απετέλεσε ούτω η βιβλιοθήκη της Ζωσιμαίας Σχολής την βάσιν της βιβλιοθήκης, ης τόσην ανάγκην είχεν η πόλις των Ιωαννίνων. Η βιβλιοθήκη της Σχολής επλουτίσθη κατά το παρελθόν έτος δια σπουδαίας βιβλιοθήκης αποτελουμένης εκ 400 περίπου τόμων δωρηθείσης δια διαθήκης εις την σχολήν υπό του αειμνήστου Ευθυμίου Πασχάλη, διευθυντού της Σχολής της Ελληνικής Κοινότητος Τεργέστης. Ούτω η Σχολή κατέχει σήμερον βιβλιοθήκην εκ 2.000 περίπου τόμων ταξινομημένων κατά τους κανόνας της βιβλιοθηκονομίας και αναφερομένων εις την αρχαίαν φιλολογίαν, ελληνικήν και λατινικήν, εις την νεωτέραν φιλολογίαν, εις την ιστορίαν, φιλοσοφίαν κ.λπ. Έχει επίσης την Μεγάλην Ελληνικήν Εγκυκλοπαιδείαν Μακρή, το εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν Ελευθερουδάκη ως και πάντα τα αναγκαιούντα λεξικά. Κατ’ έτος δε πλουτίζεται δια νέων βιβλίων αναλόγως των οικονομικών δυνάμεων του σχολικού ταμείου. Εκτός των ως άνω βιβλίων συνεκεντρώθησαν εις ειδικήν βιβλιοθήκην αι εκδόσεις των ιδρυτών της Σχολής, της Αδελφότητος των Ζωσιμάδων, αι γενόμεναι υπ’ αυτών εν Μόσχα, Βιέννη, Αθήναις και ιδίως εν Βενετία από του 1790 μέχρι του 1840, ανερχόμεναι εις 50 τόμους…».

Οι περισσότεροι από τους ανωτέρω 5.000 τόμους προέρχονταν από δωρεές. Ο Σπύρος Εργολάβος (βλ. «Βιβλιογραφία»), επικαλούμενος τον Ιωάννη Λαμπρίδη, αναφέρει ως σημαντικότερους δωρητές των πρώτων χρόνων της Βιβλιοθήκης τους αδελφούς Ζωσιμάδες, τον Νεόφυτο Δούκα, τον Ανδρέα Κομπάτη, τον Δημήτριο Αναγνωστόπουλο, τον Βασίλειο Τσίμα κ.ά. Με βάση μια ακόμα πηγή –έγγραφο αίτημα με ημερομηνία 11 Νοεμβρίου 1985 του Δήμου Ιωαννιτών για τη μετατροπή της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης σε δημόσια–, από την έναρξη της λειτουργία της Ζωσιμαίας ως ΝΠΔΔ το 1938, το προϋπάρχον υλικό της που προήλθε από τη συνένωση της με τη Βιβλιοθήκη της Ορθοδόξου Ελληνικής, εμπλουτίστηκε με αγορές, όπως η βιβλιοθήκη του Κ.Β. Οικονόμου (6.806 τίτλους), και με δωρεές, όπως η βιβλιοθήκη Σπυρίδωνος Λάμπρου (δωρήθηκε από τις κόρες του, Χαρίκλεια Μαλάμου και Λίνα Τσαλδάρη), η βιβλιοθήκη του Βασιλείου Βοΐλα και η βιβλιοθήκη του Αλεξάνδρου Πάλλη. Σύμφωνα με το ίδιο υπόμνημα, το οποίο έφερε υπογραφή του δημάρχου Ιωαννίνων, Χαρίλαου Τόλη, κατά το 1985 η Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη διέθετε «πολύτιμα χειρόγραφα και σπάνιες εκδόσεις (Βενετίας, Γλυκέως, Λειψίας κ.λπ.) με συνολικό αριθμό της Βιβλιοθήκης σε έντυπο υλικό πάνω από 50.000». Το 2016 σε παρουσίαση του ιστορικού της Βιβλιοθήκης που υπογράφεται από τη Βαΐα Οικονομίδου, διαβάζουμε ότι η Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει ακόμα τη βιβλιοθήκη του Ευαγγέλου Αντωνιάδη, τη βιβλιοθήκη και το προσωπικό αρχείο του Χρίστου Σούλη, καθώς και το προσωπικό αρχείο του Γεώργιου –γιου του Χρίστου Σούλη, του Χρήστου Χρηστοβασίλη, του Νικολάου Δοσίου, του Κώστα Κρυστάλλη και του Λέανδρου Βρανούση (για αναλυτική πληροφόρηση σχετικά με τις αρχειακές συλλογές που διαθέτει η Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη μπορεί κανείς να ανατρέξει στο Εθνικό Ευρετήριο Αρχείων). 

Ο Μιχαήλ Κορδώσης, επιχειρώντας μια διερεύνηση των βιβλίων που τυπώθηκαν μετά το 1501 και συγκαταλέγονται στις βιβλιοθήκες των Ιωαννίνων (βλ. «Βιβλιογραφία»), αναφέρει ότι από τους 50.000 τόμους που αριθμούσε μέχρι το 1976 η Ζωσιμαία, περισσότεροι από 2.500 είχαν εκδοθεί πριν από το 1863. Από αυτό τον αριθμό, αν αφαιρεθούν τα διπλά αντίτυπα, απομένουν 1.941 τίτλοι βιβλίων. Τα περισσότερα από αυτά τα παλαιά βιβλία τυπώθηκαν μετά το 1800, ενώ από τα 1.872 γνωστά παλαιά βιβλία της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης, μόνο τα 167 εντάσσονται μέσα στα όρια των βιβλιογραφιών Legrand και Λαδά-Χατζηδήμου.

Στη συλλογή της σήμερα η Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων θησαυρίζει περί τα 320.000 τεκμήρια (η αναδρομική καταλογογράφηση συνεχίζεται), εκ των οποίων περισσότερα από 40.000 αφορούν παλαίτυπα. Ανάμεσα στο έντυπο υλικό ξεχωρίζουν οι εκδόσεις δαπάνη Ζωσιμαδών και η Ελληνική Βιβλιοθήκη του Α. Κοραή, καθώς και των γιαννιώτικων εκδοτικών οίκων στη Βενετία Γλυκύδων και Θεοδοσίου. Επιπλέον, η Βιβλιοθήκη συγκαταλέγει 350 τίτλους περιοδικών (σύγχρονων και περασμένων αιώνων), χάρτες, καθώς και χειρόγραφα από τον 10ο/11ο έως τον 19ο αιώνα. Στη Βιβλιοθήκη συγκεντρώνεται ακόμα η Συλλογή Ηπειρώτικης Βιβλιογραφίας με περιοδικά δημοσιεύματα και μονογραφίες τοπικού χαρακτήρα. Επίσης, μπορεί κανείς να βρει δίσκους μουσικής βινυλίου, βιντεοκασέτες, CD-ROMs και DVDs. Η Βιβλιοθήκη είναι δανειστική, αρκεί κάποιος να έχει εγγραφεί ως μέλος της (αριθμεί συνολικά περίπου 45.000 μέλη), ωστόσο μόνο τα σύγχρονα τεκμήρια της δανείζονται⸱ τα υπόλοιπα μελετώνται στον χώρο του αναγνωστηρίου της.

Το μεγαλύτερο ποσοστό του έντυπου και οπτικο-ακουστικού υλικού της Bιβλιοθήκης, είναι ηλεκτρονικά καταλογογραφημένο μέσω της υπηρεσίας openABEKT του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (EKT). Επιπλέον, ακολουθώντας τις τεχνολογικές εξελίξεις και θέλοντας να δώσει πρόσβαση στο υλικό της σε όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό, η Ζωσιμαία εντάχθηκε το 2008 στο χρηματοδοτούμενο από το ΕΣΠΑ έργο «Ψηφιοποίηση Υλικού Δημοσίων Βιβλιοθηκών» και προχώρησε στην ψηφιοποίηση βιβλίων, περιοδικών εκδόσεων, χειρογράφων, χαρτών κ.ά. Από τις 3.000.000 σελίδες που αρχικώς είχαν επιλεγεί από όλες τις συλλογές της βιβλιοθήκες, τελικώς ψηφιοποιήθηκαν κατά προτεραιότητα 1.916.649 σελίδες, οι οποίες αντιστοιχούν σε 4.278 βιβλία, 255 περιοδικά δημοσιεύματα και 2 χάρτες, με παλαιότερο την πρώτη έκδοση (από τον Άλδο Μανούτιο, Βενετία 1502) του βιβλίου του Στέφανου Βυζάντιου Περί Πόλεων (De Urdibus). Τα ψηφιακά αυτά τεκμήρια βρίσκονται πλέον ελεύθερα στο διαδίκτυο.

Στο πλαίσιο της διάχυσης της γνώσης, η Βιβλιοθήκη διαθέτει κινητή μονάδα (βιβλιοαυτοκίνητο) από το έτος 1999–2000, η οποία αποτελεί μέρος της Κεντρικής Βιβλιοθήκης και εξυπηρετεί σχολικές κοινότητες που δεν έχουν άμεση πρόσβαση σε άλλη σταθερή βιβλιοθήκη. Αρχικά το πρόγραμμα, επίσης χρηματοδοτούμενο από ευρωπαϊκούς πόρους, προέβλεπε την εξυπηρέτηση σχολικών μονάδων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Νομού Ιωαννίνων, Πρέβεζας και Άρτας και της επαρχίας Παραμυθιάς του Νομού Θεσπρωτίας, ωστόσο λόγω έλλειψης πόρων δεν πραγματοποιούνται –προς το παρόν τουλάχιστον– μακρινά δρομολόγια. Η συλλογή της Κινητής Βιβλιοθήκης περιλαμβάνει περίπου 17.000 τίτλους έντυπου υλικού και 248 τίτλους οπτικοακουστικού υλικού, καλύπτοντας όλα τα γνωστικά αντικείμενα που ζητούνται από την εκπαιδευτική και μαθητική κοινότητα. Σημειώνεται ότι και ο ηλεκτρονικός κατάλογος της Κινητής Βιβλιοθήκης είναι διαθέσιμος διαδικτυακά μέσω της υπηρεσίας openABEKT.  

Ξεχωριστή αναφορά οφείλεται να γίνει στο Παιδικό Τμήμα της Βιβλιοθήκης, το οποίο ιδρύθηκε και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1987 σε ένα κατάλληλο για τις ανάγκες των παιδιών χώρο, όπου συγκεντρώνονται τεκμήρια της συλλογής της Βιβλιοθήκης που τα αφορούν. Επίσης, το Παιδικό Τμήμα διοργανώνει κάθε χρόνο Έκθεση Παιδικού Βιβλίου και πλήθος άλλων προγραμμάτων και εκδηλώσεων που απευθύνονται σε σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, καθώς και σε φορείς οι οποίοι απασχολούν παιδιά της προσχολικής και σχολικής ηλικίας. 

Εκπαιδευτικές δράσεις και εκδηλώσεις πραγματοποιούνται από τη Βιβλιοθήκη και για ενήλικες. Τέλος, η Βιβλιοθήκη διαθέτει ηλεκτρονικούς υπολογιστές, μέσω των οποίων οι επισκέπτες μπορούν να έχουν πρόσβαση στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Βιβλιοθήκης, καθώς και να αναζητήσουν πληροφορίες του ενδιαφέροντός τους ελεύθερα στο διαδίκτυο.

Κατάλογοι της Βιβλιοθήκης

Έκθεση Παλαιοτύπων (Συλλογή Κ.Β. Οικονόμου) Αφιερωμένη στο δωρητή της Συλλογής μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σπυρίδωνα, Κατάλογος Έκθεσης, σύνταξη καταλόγου Βαΐα Οικονομίδου, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 2007.

Κατάλογος Θεματικών Επικεφαλίδων και Θεματικών Όρων της Ζωσιμαίας Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ιωαννίνων, επιμ. Α. Τζάννου / Λ. Ζαϊμη, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1999.

Κορδώσης, Μ.Σ., Ελληνικά Παλαιότυπα σε Βιβλιοθήκες της πόλεως των Ιωαννίνων – ΙΙ. Παλαιότυπα Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης και άλλων Βιβλιοθηκών της Πόλεως, ανάτυπον εκ του Ε΄ τόμου της Δωδώνης, Επιστημονικής Επετηρίδος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1976.

1992: Μνήμη Ζωσιμάδων: Έκθεση έργων εκδοθέντων με δαπάνες τους, επιμ. Α. Τζάννου / Μ. Σίσκα / Ν. Ιωάννου, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1992.

Εκδόσεις της Βιβλιοθήκης (ενδεικτικές)

Θεοδώρου, Ν.Χρ. / Χ.Δ., Λάζος, Βιβλιογραφία Ελληνικής Επιστημονικής Φαντασίας: Από το Λουκιανό μέχρι σήμερα, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1998. 

Μπέττης, Σ.Ν., Οι Ζωσιμάδες και η συμβολή τους στη Νεοελληνική Αναγέννηση: Η ζωή και το έργο τους, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1990.

«Ρήγας»: Εργογραφία – Βιβλιογραφία, επιμ. Α. Τζάννου / Λ. Ζαΐμη / Χ. Γιούλη, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1998. 

Σκανδάλης, Χ., Κοντά στους Γλυκήδες: Μια ιστορία του βιβλίου, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη,  1991.

Τα Γιάννινα και ο Αλή πασάς: Βιβλία και χαρακτικά από τις συλλογές Ιερών Μονών Νήσου Ιωαννίνων: Gallerie «Ιθάκη»: Κατάλογος Έκθεσης, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 2001.

Τζάννου, Αικατερίνη / Λιζελόττα-Καλλιόπη, Ζαΐμη, Υποστήριξη της Εκπαιδευτικής Πράξης από Κινητές Βιβλιοθήκες: Εισήγηση στη Διημερίδα «Σχολικές Βιβλιοθήκες», Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1999.

Ταμβάκος, Θ., Οι Έλληνες Μουσουργοί μέσα από τις βιβλιογραφικές και δισκογραφικές καταθήκες, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1995.

Φιλοσοφικό βιβλίο των χρόνων της Τουρκοκρατίας, επιμ. Α. Τζάννου / Μ. Σίσκα / Ν. Ιωάννου, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 1993.

200 χρόνια από την έκδοση της Αληθούς Ευδαιμονίας, Αθανάσιος Ψαλίδας, επιμ. Α. Τζάννου / Μ. Σίσκα / Μ. Κατσίκη,  Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη,  1991.

Dzurova, (Prof. Dr.) Axinia, Η διακόσμησις του υπ’ αριθμόν 17 ελληνικού Ευαγγελισταρίου της εν Ιωαννίνοις Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης: Περί των διπλών και τριπλών αρχικών γραμμάτων στα βυζαντινά χειρόγραφα, Ιωάννινα, Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, 2005.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Εργολάβος, Σ., Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων, Ιωάννινα, Ήπειρος, 1993, σ. 291–297.

Κορδώσης, Μ.Σ., Ελληνικά Παλαιότυπα σε Βιβλιοθήκες της πόλεως των Ιωαννίνων – ΙΙ. Παλαιότυπα Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης και άλλων Βιβλιοθηκών της Πόλεως, ανάτυπον εκ του Ε΄ τόμου της «Δωδώνης» Επιστημονικής Επετηρίδος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1976, σ. 133–136.

Μνήμη Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, κείμενα, κατάταξη και επεξεργασία του αρχειακού υλικού και των ντοκουμέντων: Σπύρος Εργολάβος, Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2000, σ. 193–212.