Ιστορική αναδρομή. Οι Μηλιές αποτελούν έναν από τους πρώτους οικισμούς του Πηλίου (η παλαιότερη πληροφορία γι᾽ αυτές χρονολογείται το 1510) και άκμασε οικονομικά και πολιτιστικά από τα μέσα του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της ακμής ήταν η  δημιουργία της Σχολής και της Βιβλιοθήκης των Μηλεών, όραμα των απόδημων Μηλιωτών λογίων Άνθιμου Γαζή (1758/1764–1826), Γρηγορίου Κωνσταντά (1758–1844) και Δανιήλ Φιλιππίδη (1750–1832).

Την ιδέα για την ίδρυση της Σχολής είχε ο Γ. Κωνσταντάς, ο οποίος, αφού σπούδασε –Φιλοσοφία και Φυσικές Επιστήμες κυρίως–  σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, στη συνέχεια εργάστηκε ως δάσκαλος στο Βουκουρέστι, στη Βιέννη, την Κωνσταντινούπολη και  από το 1794 έως το 1808 στα Αμπελάκια.

Το 1812 ο Κωνσταντάς αποφάσισε να επιστρέψει οριστικά στον γενέθλιο τόπο του και  κίνητρο γι᾽ αυτή του την απόφαση ήταν η διαθήκη που συνέταξε το 1810 ο πρώτος του δάσκαλος, ο παπα-Άνθιμος (Παπαχατζής), συνιδρυτής, περί το 1770,  μαζί με τον επίσης διδάσκαλο Ζαχαρία («Γολιώτη») του πρώτου σχολείου των Μηλεών.  Η διαθήκη του αποθανόντος το 1811 ιεροδιδασκάλου όριζε τον Κωνσταντά διάδοχό του στο σχολείο και κληρονόμο της ακίνητης περιουσίας του.

Ο Κωνσταντάς αποδέχθηκε τη διαθήκη και στις αρχές του καλοκαιριού του 1812 ενημέρωσε για τις προθέσεις του τον εξάδελφό του αρχιμανδρίτη Άνθιμο Γαζή, στη Βιέννη, επισημαίνοντάς του ότι αναχωρεί για τις Μηλιές με σκοπό να διατηρήσει σε λειτουργία το τοπικό σχολείο. Απαντώντας στην επιστολή του, ο Γαζής, αφού τον συγχαίρει για την απόφασή του, τού διαμηνύει ότι «ο Δανιήλ [εννοεί τον Φιλιππίδη] και εγώ και άλλοι ίσως [θα βοηθήσωμεν], διά να γίνη ουχί Σχολείον απλούν, αλλά Πανδιδακτήριον». Σύμφωνα με τον καθηγητή Ιστορίας Δημήτρη Παντελοδήμο, η ενεργοποίηση του Γαζή δεν οφειλόταν σε συναισθηματική παρόρμηση εξαιτίας της νοσταλγίας για τον τόπο του, αλλά επρόκειτο για «συνειδητή πράξη που αποσκοπούσε στην αφύπνιση του Γένους με την εφαρμογή σύγχρονων παιδαγωγικών θεωριών, τη διδασκαλία των θετικών επιστημών, την αναβίωση των αρχαίων ελληνικών προτύπων και τη διάδοση των φιλελεύθερων ιδεών».    

Πράγματι, ο Γαζής ξεκίνησε τις προσπάθειες συγκέντρωσης χρημάτων από Έλληνες της διασποράς και φιλέλληνες με σκοπό την οικοδόμηση ενός ανώτερου σχολείου, το οποίο μάλιστα θα διέθετε ξεχωριστό χώρο για τη φύλαξη των βιβλίων. Στη βιβλιοθήκη του νέου σχολείου σκόπευε να δωρίσει μέρος της προσωπικής του βιβλιοθήκης, αλλά και εποπτικά αντικείμενα (συσκευές πειραμάτων, όργανα μέτρησης, μεταλλικές σφαίρες γεωγραφίας και αστρονομίας, αβάκια κ.λπ.) που αγόραζε με τα χρήματα των «Μουσαγετών», όπως ονόμαζε τους χορηγούς.

Εν τω μεταξύ, ο Κωνσταντάς είχε ξεκινήσει με δικές του δαπάνες από την άνοιξη του 1813 την οικοδόμηση της Σχολής κοντά στο σημείο που βρισκόταν το παλιό σχολείο. Ένα χρόνο αργότερα, το καλοκαίρι του 1814, ο Γαζής απέστειλε από τη Βιέννη τα χρήματα που είχε συγκεντρώσει συμβάλλοντας στη συνέχιση και αποπεράτωση του κτιρίου. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους υπογράφηκε από τους τρεις άνδρες το ιδρυτικό καταστατικό της Μηλιώτικης Σχολής («Ψυχής Άκος», δηλαδή «θεραπεία ψυχής» την ονόμασαν οι ιδρυτές της), και της Βιβλιοθήκης της, ενώ στις 6 Αυγούστου του 1815 εγκαινιάστηκε το νέο οικοδόμημα. Κατά τη διάρκεια του 1816 ξεκίνησαν και οι παραδόσεις μαθημάτων με έμφαση τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών (διδάσκονταν επίσης αρχαία ελληνική γραμματεία, νεοελληνικά, θεολογία και φιλοσοφία από γαλλικά και ιταλικά εγχειρίδια), γεγονός που καθιστούσε τη Σχολή μοναδική στον ελλαδικό χώρο, καθώς όπως γράφει ο Ιωάννης Κανδήλης (βλ. «Βιβλιογραφία») ήταν «μια σχολή διδαχής γνώσεων πρακτικής εφαρμογής, αντίθετα από τις περισσότερες άλλες, στις οποίες κυριαρχούσε η διδασκαλία των φιλολογικών και θεολογικών μαθημάτων».

Το 1817 κατέφθασε στις Μηλιές ο Α. Γαζής για να διδάξει και ο ίδιος στη Σχολή⸱ τότε ολοκληρώθηκε και η συγκρότηση της Βιβλιοθήκης, με βιβλία προερχόμενα από τις προσωπικές συλλογές των Κωνσταντά και Γαζή, από διάφορες δωρεές καθώς και από τα βιβλία που προϋπήρχαν στις Μηλιές πριν την έλευση του Κωνσταντά. Σύμφωνα με τον καθηγητή φιλολογίας Βαγγέλη Σκουβαρά, η συλλογή της Βιβλιοθήκης απαρτιζόταν από όλη την ελληνική κλασική γραμματεία, τη βυζαντινή και πατερική φιλολογία σ’ όλες τις εκδόσεις εκείνης της εποχής, λεξικά και μαθητικά–φυσικά–αστρονομικά–φιλοσοφικά–γεωγραφικά έργα που κυκλοφορούσαν στα ελληνικά –πρωτότυπα ή μεταφρασμένα– και αντιπροσωπευτικά τους συγγράμματα στη γαλλική, την ιταλική και τη γερμανική γλώσσα. Επίσης, συγκροτήθηκε μια μικρή αρχαιολογική συλλογή από αρχαία νομίσματα, επιγραφές και αγάλματα.  

Τα επόμενα χρόνια θα ακολουθήσει περίοδος άνθησης της Σχολής, η οποία θα αναγνωριστεί ως υποδειγματικό εκπαιδευτικό ίδρυμα («μεταξύ των ολίγων ανωτέρας αποδόσεως σχολείων της Ελλάδος»), παρότι δεν της δόθηκε επίσημα η μορφή της Ακαδημίας, συγκεντρώνοντας μαθητές από όλα τα μέρη του υπόδουλου ελληνισμού. Όμως, στις 7 Μαΐου 1821 ξέσπασε η επανάσταση της Θεσσαλομαγνησίας εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας, με επικεφαλής μάλιστα τους δύο εκ των ιδρυτών της Σχολής, τον Γαζή και τον Κωνσταντά. Παρά τη σθεναρή αντίσταση των Πηλιορειτών ενάντια στο πολυδύναμο τουρκικό στράτευμα, η επανάσταση καταπνίγηκε, με το τίμημα για τη Σχολή να είναι βαρύ, καθώς το κτίριο της υπέστη σοβαρές ζημιές, ενώ τα περισσότερα από τα βιβλία της Βιβλιοθήκης (δεν δύναται να υπολογισθεί με ακρίβεια ο αριθμός τους, καθώς οι διάφορες πηγές της εποχής τα εκτιμούσαν από 5.000 έως 20.000 τόμους) είτε χάθηκαν είτε καταστράφηκαν.

Από το 1821 και μέχρι το 1834 η Σχολή διέκοψε τις εργασίες της. Εκείνη τη χρονιά ο Κωνσταντάς επέστρεψε στις Μηλιές και στα διδακτικά του καθήκοντα, παρότι ήταν πια σε προχωρημένη ηλικία. Για μια δεκαετία και μέχρι το θάνατό του, το 1844, ο «καψοσπουδαίος» (έτσι αυτοχαρακτηριζόταν) δάσκαλος θα καταβάλει συγκινητικές προσπάθειες για την ανασύσταση της Σχολής και τη διασφάλιση της συνέχισης της, χωρίς όμως αποτέλεσμα, καθώς η Σχολή θα διακόψει οριστικά τη λειτουργία της. Από εκείνο το χρονικό σημείο και μετά τα ιστορικά ίχνη της Βιβλιοθήκης της Μηλιώτικης Σχολής χάνονται, με εξαίρεση δύο μαρτυρίες. Συγκεκριμένα, το 1893 ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης επισκέφθηκε τη Βιβλιοθήκη της Μηλιώτικης Σχολής και ανέφερε ότι ενώ λίγο πριν πεθάνει ο Κωνσταντάς αυτή αριθμούσε περί τους 7.000 τόμους βιβλίων, εκείνος βρήκε μόνο 2.500 τόμους και το κτίριο της ετοιμόρροπο. Τέσσερα χρόνια μετά, το 1897, ο Μηλιώτης φιλόλογος Ρήγας Καμηλάρις (βλ. «Βιβλιογραφία») κατέγραψε ότι η Βιβλιοθήκη διέθετε περίπου 4.000 τόμους.

Η σύγχρονη εποχή της Βιβλιοθήκης έχει ως αφετηρία το 1928, όταν οικοδομήθηκε το νέο της κτίριο, στην κεντρική πλατεία του χωριού και δίπλα στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών, με έξοδα της Μηλιώτισσας Κρυσταλλίας Οικονομάκη. Το νεότευκτο κτίριο υπέστη σοβαρές ζημιές τόσο κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (Οκτώβριος 1943) όσο και από τους σεισμούς του 1955, ωστόσο το 1972 αναστηλώθηκε και το 1974 απέκτησε και δεύτερο όροφο σε σχέδια του Μηλιώτη αρχιτέκτονα Αργύρη Φιλιππίδη. Το μεγαλύτερο μέρος των δαπανών για την ανακατασκευή του καλύφθηκε από το κράτος, καθώς από το 1955 η ιστορική Βιβλιοθήκη υπαγόταν πλέον στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων λαμβάνοντας τον τίτλο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μηλεών Πηλίου.

Συλλογές. Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών διασώζεται το ιστορικό τμήμα της Βιβλιοθήκης της Μηλιώτικης Σχολής, το οποίο σύμφωνα με τον Κατάλογο παλαιών εντύπων της (βλ. «Κατάλογοι»), επιμελημένο από την Δήμητρα Ανδριτσάκη-Φωτιάδη, περιλαμβάνει σήμερα 1.658 τίτλους βιβλίων τυπωμένων ανάμεσα στα 1497 και 1899 (400 με χρονολογία έκδοσης μεταξύ του 1821 και του 1899). Για πολλά από τα βιβλία (τα περισσότερα είναι στα ελληνικά και στα λατινικά, αλλά υπάρχουν βιβλία και στα γαλλικά, ιταλικά και γερμανικά) υπάρχουν και μεταγενέστερες εκδόσεις, ενώ αρκετά είναι σε πολλαπλά αντίτυπα ξεπερνώντας συνολικά τους 3.355 τόμους.

Σύμφωνα με κείμενο της Ράνιας Τζώρτζη που είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα της Βιβλιοθήκης, το ιστορικό τμήμα της Βιβλιοθήκης διατρέχει σχεδόν όλη την ιστορία του εντύπου βιβλίου και περιλαμβάνει σπάνιες ή πολύτιμες εκδόσεις, επιτεύγματα σπουδαίων εκδοτών, επιμελητών και τυπογράφων, καθώς και εκδόσεις με όμορφη εικονογράφηση και καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, που προέρχονται από τα μεγάλα τυπογραφία της Βενετίας, της Φλωρεντίας, της Γενεύης, της Βασιλείας, του Παρισιού, της Βιέννης και άλλων πνευματικών κέντρων. Φυλάσσονται επίσης τα περισσότερα από τα βιβλία που έγραψαν, μετέφρασαν ή τύπωσαν οι ιδρυτές της σχολής. Στη συλλογή επίσης περιλαμβάνονται λεξικά και εγκυκλοπαίδειες, συγγράμματα κλασικών συγγραφέων, βυζαντινής και πατερικής φιλολογίας, αλλά και των φυσικών επιστημών.

Μεταξύ των παλαιότερων και σπουδαιότερων εκδόσεων της Βιβλιοθήκης είναι: δύο αρχέτυπες εκδόσεις, του 1497 (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, Περί φυτών αιτιών, Βενετία) και 1498 (Αριστοφάνης, Κωμωδίαι εννεά, επιμ. Μάρκου Μουσούρου, Βενετία), και η παλαίτυπη έκδοση (1502) Ηροδότου λόγοι εννέα, όλες τυπωμένες από τον Άλδο Μανούτιο⸱ τα Ειδύλλια του Θεόκριτου του 1516 από τον Ζαχαρία Καλλιέργη⸱ οι Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσειαν του Ευσταθίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, τυπωμένο στη Ρώμη το 1542⸱ το Λεξικό Σούδα σε έκδοση του 1619 κ.ά. Εμπεριέχονται επίσης βιβλία με έγχρωμους χάρτες και πίνακες, όπως η Γαλλική Ορνιθολογία (La Nature des oiseaux) του P. Belon του 1555, η κοσμογραφία Harmonia Macrocosmica του A. Cellarius του 1708 και ο Νέος Άτλαντας του Brouckner, τυπωμένος στη Χάγη το 1759. 

Στο ιστορικό τμήμα της Βιβλιοθήκης περιλαμβάνονται ακόμα 116 χειρόγραφα βιβλία, τα περισσότερα από τα οποία είναι του 18ου αιώνα, όπως το έργο του Νικόλαου Μαυροκορδάτου Φιλοθέου Πάρεργα, το οποίο εξέδωσε το 1800 στη Βιέννη ο Κωνσταντάς, και τρεις τόμοι αυτόγραφοι του Φιλιππίδη –ο πρώτος μια Πραγματεία Στοιχειώδης Φυσικής και οι άλλοι δύο με τη μετάφραση των Αρχών Φυσικής και Χημείας του Brisson–, ενώ υπάρχουν και φύλλα από κώδικες του 10ου, 11ου και 12ου αιώνα. Πρόκειται κυρίως για αντιγραφές αρχαίων ελληνικών, βυζαντινών και πατερικών κειμένων. Τα χειρόγραφα βιβλία ταξινόμησε και κατέγραψε ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς,  ο οποίος και δημοσίευσε το 1901 τον αντίστοιχο Κατάλογο (βλ. «Κατάλογοι»).

Πέρα από τα έντυπα και τα χειρόγραφα βιβλία, στη Βιβλιοθήκη των Μηλεών διασώζονται 1.000 περίπου λυτά έγγραφα, ταξινομημένα σε 23 φακέλους από τον Β. Σκουβαρά το 1960. Όπως αναφέρει η Ράνια Τζώρτζη, πρόκειται κυρίως για έγγραφα του Κωνσταντά από το αρχείο της Μηλιώτικης Σχολής, καθώς και επιστολές και κείμενα σχετιζόμενα με την τοπική ιστορία. Τέλος, στη Βιβλιοθήκη εκτίθενται και ιστορικά αντικείμενα, όπως η σημαία της τοπικής επανάστασης του 1821, το πετραχήλι του Γαζή, το γραφείο-κρεβάτι που χρησιμοποιούσε ο Κωνσταντάς μετά την επιστροφή του στις Μηλιές και τη Βιβλιοθήκη το 1834, όργανα διδασκαλίας της Μηλιώτικής Σχολής από τα τέλη του 18ου αιώνα κ.ά.

Παράλληλα με το ιστορικό τμήμα λειτουργεί και το σύγχρονο δανειστικό τμήμα, που διαθέτει περισσότερα από 16.000 βιβλία και περιοδικά. Επιπλέον, για την εξυπηρέτηση των αναγκών των επισκεπτών της, η Βιβλιοθήκη διαθέτει ηλεκτρονικούς υπολογιστές με ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο. Συχνά στους χώρους της πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για τους μαθητές σχολείων, ενώ κατά καιρούς φιλοξενεί εκθέσεις και παρουσιάσεις βιβλίων, καθώς και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, λειτουργώντας ως πνευματική κοιτίδα της ευρύτερης περιοχής.

Κατάλογος της Βιβλιοθήκης

Ανδριτσάκη-Φωτιάδη, Δήμητρα, Κατάλογος παλαιών εντύπων της Ιστορικής Βιβλιοθήκης Μηλεών Πηλίου, πρόλογος Λουκία Δρούλια, συνεργασία Αθηνά Ζιώγα, Αθήνα, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων / Ιστορική Βιβλιοθήκη Μηλεών, 1993.  

Παπαδόπουλος–Κεραμεύς, Α., Κατάλογος των ελληνικών της εν Μηλέαις βιβλιοθήκης (απόσπασμα εκ της Επετηρίδος του Παρνασσού), Αθήνα 1901.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

«Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών. “Ψυχής Άκος”» (Θεραπεία Ψυχής), Εν Βόλω, 37–38 (Απρίλιος–Δεκέμβριος 2010), σ. 76–77.

Καμηλάρις, Ρ., Γρηγορίου Κωνσταντά βιογραφία – λόγοι – επιστολαί. Μετά περιγραφής των Μηλεών και της Σχολής αυτών, Αθήνα 1897.

Κανδήλης, Ιω.Δ., «Μηλιές: ένα από τα σημαντικά πνευματικά κέντρα του ελληνισμού. Η πολιτιστική ακμή της όμορφης κωμοπόλεως του Πηλίου κατά τους τελευταίους προς της Εθνεγερσίας του 1821 χρόνους», ανάτυπον εκ του περιοδικού Βιομηχανική Επιθεώρησης, Αθήνα, Οκτώβριος 1979. 

Κανδήλης, Ιω.Δ., Οι Μηλιές του Πηλίου, ένα σημαντικό πνευματικό κέντρο του ελληνισμού κατά τους τελευταίους προ του 1821 χρόνους, Αθήνα 1991.

Καπανιάρης, Α., Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εκπαίδευση στο Πήλιο πριν την Επανάσταση του 1821 – Τεκμήρια μέσα από τους θησαυρούς των Πηλιορείτικων Δημόσιων Ιστορικών Βιβλιοθηκών Ζαγοράς και Μηλεών, Βόλος ιδιόμελον, 2020, σ. 66–74.

Λιάπης, K., «Η Μηλιώτικη Σχολή και η Βιβλιοθήκη της», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμος ΣΤ΄, Λάρισα, 1984, σελ. 65–96.

Μουγογιάννης, Γ., Τρεις Πηλιορείτες Πρωτοπόροι, Βόλος, Ώρες, 1993.

Μουγογιάννης, Γ., «Τα σχολεία του Πηλίου», Θεσσαλία (Βόλος, Πήλιο, Μετέωρα, Αμπελάκια), Καθημερινή – Επτά Ημέρες, Αθήνα 1996, σ. 86–90.

Νημάς, Θ.Α., Η εκπαίδευση στη Θεσσαλία κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας: σχολεία – Θεσσαλοί δάσκαλοι και λόγιοι, Φιλολογικός Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων, Κείμενα και Μελέτες, Θεσσαλονίκη, εκδ. οίκος Κ. & Μ. Σταμούλη, 2020, σ. 91.  

Παντελοδήμος, Δ., «Νεοελληνικός Διαφωτισμός και εκπαιδευτική δραστηριότητα στην περιοχή της Μαγνησίας», Εν Βόλω, 11 (Οκτώβριος–Δεκέμβριος 2003), σ. 14–21. 

Σκουβαράς, Β., «Σελίδες από την ιστορία της Μηλιωτικής Σχολής», Θεσσαλία. Αφιέρωμα Επιθεωρήσεως Ηώς, περίοδος τρίτη, έτος 9ον, αριθ. 92–97, 1966, σ. 241–288.

Τζώρτζη, Ράνια, Η Ιστορική Βιβλιοθήκη Μηλεών «Ψυχής Άκος», Βόλος, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών, 2004.

Τζώρτζη, Ράνια / Χρύσα, Μιχαλακοπούλου / Βίκυ, Τσιργούλα, «Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών Πηλίου, "ΨΥΧΗΣ ΑΚΟΣ", Θεραπεία Ψυχής», διαθέσιμο στο: http://vivl-mileon.mag.sch.gr/hist01_GR.html.

Τόπα, Ουρανία, Προσεγγίζοντας τη Βιβλιοθήκη Μηλέων: ιστορία του βιβλίου και Διαφωτισμός, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας – Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Βόλος 2005 (πτυχιακή εργασία).