Ιστορική αναδρομή. Η ιστορία της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης ξεκινάει το 1977, όταν άρχισαν να λειτουργούν οι δύο πρώτες σχολές του ακαδημαϊκού ιδρύματος: η Φιλοσοφική στο Ρέθυμνο, όπου και η έδρα του Πανεπιστημίου, και η Φυσικομαθηματική στο Ηράκλειο. Η απόφαση για την ίδρυση πανεπιστημίου στην Κρήτη είχε παρθεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα, στις 27 Ιουλίου 1973, με την έκδοση του Ν.Δ. υπ’ αριθμ. 87 (ΦΕΚ Α΄ 1959/1973).

Όπως ήταν φυσικό, με τις χωριστές πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις, μοιρασμένες μεταξύ των δύο πόλεων, υπήρξαν επιπτώσεις και στη Βιβλιοθήκη. Έτσι, η Κεντρική Βιβλιοθήκη στεγάστηκε σε κτίριο στην περιοχή Περιβόλια στο Ρέθυμνο, με σκοπό να εξυπηρετεί τις ανάγκες των φοιτητών της Φιλοσοφικής Σχολής, ενώ στο Ηράκλειο φιλοξενήθηκε διάσπαρτη σε διάφορους χώρους και κτίρια λόγω του διαφορετικού τρόπου εξέλιξης των τεσσάρων Τμημάτων (Φυσικής, Χημείας, Μαθηματικών και Βιολογίας) που περιλάμβανε η Φυσικομαθηματική Σχολή (το 1983 μετονομάστηκε σε Σχολή Θετικών Επιστημών και σήμερα ονομάζεται Σχολή Θετικών και Τεχνολογικών Επιστημών).

Κατά την ακαδημαϊκή χρονιά 1998–1999, οι πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις του Ρεθύμνου, συμπεριλαμβανομένης της Βιβλιοθήκης, μεταφέρθηκαν σε νέο χώρο ανατολικά της πόλης, στην περιοχή του Γάλλου.Το κτίριο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης είναι ένα επιβλητικό οικοδόμημα 5.500 τ.μ., στο κέντρο της Πανεπιστημιούπολης, διαιρεμένο σε τρία κύρια επίπεδα και πλήρως εναρμονισμένο με το βραχώδες τοπίο και την άγρια βλάστηση της περιοχής. Σημειώνεται ότι τον Σεπτέμβριο του 2020 ξεκίνησαν έργα επέκτασης της Βιβλιοθήκης, τα οποία αναμένεται να ολοκληρωθούν το 2022. Όσον αφορά την πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη στο Ηράκλειο, το υλικό της δεν είναι πλέον διασκορπισμένο ανά τμήμα και σχολή, αλλά βρίσκεται συγκεντρωμένο σε ένα κτίριο στην περιοχή των Βουτών.

Συνεπώς, το όραμα των πρωτεργατών της, μεταξύ των οποίων οι καθηγητές Μανούσος Μανούσακας, Γρηγόρης Σηφάκης, Νικόλαος Παναγιωτάκης, Ιωάννης Καμπίτσης και ο πρώτος διευθυντής της (επί 25ετία) Μιχάλης Τζεκάκης, για τη δημιουργία μιας μεγάλης ενιαίας βιβλιοθήκης χωρίς τον κατακερματισμό του υλικού της σε σπουδαστήρια και εργαστήρια, με ενιαία διοίκηση και βασιζόμενη σε κοινά και διεθνή πρότυπα οργάνωσης, αποτελεί πλέον πραγματικότητα.

Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Οι συλλογές της Βιβλιοθήκης χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: έντυπα και ηλεκτρονικά επιστημονικά περιοδικά – βάσεις δεδομένων. Οι θεματικές ενότητες των συλλογών, ανεξαρτήτως μορφής, αφορούν όλα τα επιστημονικά πεδία των τμημάτων του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Συγκεκριμένα, στη Βιβλιοθήκη του Γάλλου βρίσκεται υλικό σχετικό με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες, καθώς και τις επιστήμες της αγωγής. Αντιστοίχως, στη Βιβλιοθήκη στην περιοχή των Βουτών εντοπίζεται υλικό που αφορά τη βιολογία, την επιστήμη των υλικών, την επιστήμη των υπολογιστών, την ιατρική, τα μαθηματικά, τη φυσική και τη χημεία. 

Η συλλογή των εντύπων και στις δύο Βιβλιοθήκες απαρτίζεται από ελληνικά και ξενόγλωσσα επιστημονικά βιβλία, επιστημονικά περιοδικά –κυρίως ξενόγλωσσα–, σχολικά και λογοτεχνικά βιβλία, λεξικά και εγκυκλοπαίδειες, μεταπτυχιακές εργασίες και διατριβές. Στην κύρια συλλογή ανήκει ο μεγαλύτερος όγκος των βιβλίων (ξεπερνούν μαζί με τα περιοδικά τους 500.000 τόμους) και περιλαμβάνει βιβλία της τρέχουσας βιβλιογραφίας, στα οποία έχουν ελεύθερη πρόσβαση οι χρήστες της. Επίσης, θησαυρίζονται έντυπα περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες και λεξικά, διαθέσιμα στο αναγνωστικό κοινό, αλλά όχι δανειζόμενα. Η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης διαθέτει επιπλέον υλικό ελεγχόμενης πρόσβασης και δανεισμού, όπως μονογραφίες, ανάτυπα, οπτικοακουστικό ή άλλο υλικό. Τα τεκμήρια αυτά αποτελούν μέρος της κύριας συλλογής, αλλά με απόφαση των διδασκόντων μεταφέρονται κάθε εξάμηνο σε ειδικό χώρο ώστε να καλύπτονται οι εκπαιδευτικές ανάγκες. Τέλος, στις κλειστές συλλογές της Βιβλιοθήκης στο Ρέθυμνο θησαυρίζονται έντυπα, αρχεία και φωτογραφίες, τα οποία προέρχονται είτε από δωρεές είτε από αγορές. Το συγκεκριμένο υλικό είναι μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας, με συνέπεια να μην είναι προσβάσιμο στο κοινό. Παρ’ όλα αυτά, μπορεί να διατεθεί στους χρήστες σε ψηφιακή μορφή κατόπιν παραγγελίας (έχουν ψηφιοποιηθεί πάνω από 2.500.000 σελίδες των κλειστών συλλογών).

H Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης χρησιμοποιεί το σύστημα διαχείρισης ALEPH, ενώ η ταξινόμηση των βιβλίων της κύριας συλλογής ακολουθεί τους κανόνες της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου. Τα περιοδικά δεν έχουν ταξινομικό αριθμό και είναι τοποθετημένα στα ράφια με απόλυτη αλφαβητική σειρά. Όλο το υλικό της κύριας συλλογής (βιβλία και περιοδικά) και των κλειστών συλλογών (Συλλογή Αρχείων) είναι καταλογογραφημένο και μπορεί να αναζητηθεί μέσω του ηλεκτρονικού καταλόγου. 

Πέρα από τις συλλογές έντυπου υλικού, η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης παρέχει τη δυνατότητα ηλεκτρονικής πρόσβασης σε μεγάλο αριθμό επιστημονικών βιβλίων και περιοδικών σε ηλεκτρονική μορφή. Οι ηλεκτρονικοί κατάλογοι ενημερώνονται διαρκώς με βιβλία και περιοδικά που είναι διαθέσιμα α) μέσω διμερών συμβάσεων μεταξύ Πανεπιστημίου και εκδοτών, β) μέσω συλλογικών συμβάσεων μεταξύ του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών και εκδοτών και γ) ελεύθερα, μέσω διαδικτύου. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη χρήση του περιβάλλοντος αναζήτησης ηλεκτρονικών βιβλίων και περιοδικών μπορεί κανείς να ανατρέξει στους αντίστοιχους καταλόγους για τα βιβλία και για τα περιοδικά.

Ένα μεγάλο επίτευγμα της Βιβλιοθήκης ήταν η δημιουργία της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης, η οποία ξεκίνησε να λειτουργεί το 1998 και αποτέλεσε την πρώτη παρόμοια εφαρμογή στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο. Το ψηφιακό αποθετήριο περιλαμβάνει περίπου 8.000 ψηφιοποιημένες διδακτορικές διατριβές, εξειδικευμένες μεταπτυχιακές εργασίες, περιοδικά, οδηγούς σπουδών, καθώς και σπάνια έντυπα. Ας σημειωθεί ότι το υλικό αυτό εμπλουτίζεται συνεχώς.

Μια ακόμα ψηφιακή δράση της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης ήταν η δημιουργία το 2006 της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης «Ανέμη», που χρηματοδοτήθηκε κατά κύριο λόγο από ευρωπαϊκά κονδύλια του Επιχειρησιακού Προγράμματος Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΕΠΕΑΕΚ). Η «Ανέμη» προσφέρει στον χρήστη του διαδικτύου μια πλούσια συλλογή βιβλιογραφικών πληροφοριών, ψηφιοποιημένων βιβλίων και άρθρων με έμφαση στον νεοελληνικό πολιτισμό. Οι ψηφιακές συλλογές της «Ανέμης», αποτελούμενες συνολικά από 23.669 τεκμήρια (μέχρι 12.10.2020), είναι οι εξής:

• Ελληνική Ψηφιακή Βιβλιογραφία 15ος–21ος αιώνας. Βιβλία του Πανεπιστημίου Κρήτης, της Βιβλιοθήκης του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανουπόλεως και άλλων φορέων (12.121 βιβλία).
• Νεοελληνιστής. Ψηφιακή βάση δεδομένων και βιβλιογραφιών, στηριζόμενη στο έργο του Α. Πολίτη Το εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή, λεξικών και εγχειριδίων για τον νεότερο ελληνισμό (3.505 τεκμήρια).
• Ανταίος. Ιστορίες λογοτεχνίας, γενικές ιστορίες του ελληνικού έθνους και άλλα χρήσιμα εγχειρίδια σε ψηφιακή μορφή (98 τεκμήρια).
• Αρχεία: Υλικό από αρχειακές συλλογές της Βιβλιοθήκης, όπως του Παντελή Πρεβελάκη, του Αλέξανδρου Ξύδη, του Ερρίκου Μοάτσου, του Γεώργιου Αρβανιτίδη, του Άγγελου Παπακώστα κ.ά. (1.907 τεκμήρια).
• Καλλιρόη. Ποικίλες βιβλιογραφίες προσώπων και θεμάτων (37 τεκμήρια).
• Ελληνισμός Αιγύπτου. Ψηφιοποιημένα βιβλία, έντυπα και λοιπό υλικό σχετικά με τον αιγυπτιώτικο ελληνισμό (419 τεκμήρια).
• Ραδάμανθυς. Ψηφιοποιημένες εφημερίδες από την πλούσια συλλογή τοπικού Τύπου (1880 μέχρι σήμερα) της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου (31 εφημερίδες).
• Ανάχαρσης. Περιηγητικά κείμενα ελληνικού ενδιαφέροντος σε ψηφιακή μορφή (668 τεκμήρια).
• Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία της Κρητικής Επανάστασης 1866–1869. Ηλεκτρονική αποδελτίωση της τοπικής, ελληνικής και διεθνούς ιστοριογραφικής παραγωγής και γραμματείας που αναφέρεται στην περίοδο της Κρητικής Επανάστασης, με ιδιαίτερη έμφαση στο ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (1.202 τεκμήρια).
• Βιβλιοθήκη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανουπόλεως. Ψηφιοποιημένα βιβλία από τη Βιβλιοθήκη του επανιδρυμένου στη Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανουπολιτών (1924). Περιλαμβάνει κυρίως βιβλία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Αδριανούπολης και της Ελληνικής Κοινότητας Βάρνας (1.233 βιβλία).
• Ψηφιακή συλλογή από το Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου. Βιβλία και χάρτες σχετικά με την Κύπρο (9 τεκμήρια).
• Μάρκος Μουσούρος. Βιβλία και αρχειακό υλικό για την Κρήτη (599 τεκμήρια).
• ManusCrete – Χειρόγραφα στην Κρήτη σήμερα. Ψηφιακή αποτύπωση των χειρογράφων που σώζονται σήμερα στην Κρήτη σε δημόσιες, εκκλησιαστικές και ιδιωτικές βιβλιοθήκες και η σχετική βιβλιογραφία (69 χειρόγραφα).   
• Varia. Ψηφιοποιημένα βιβλία που δεν εμπίπτουν σε καμιά από τις υπόλοιπες συλλογές (1.771 τεκμήρια).       

Οργάνωση και διοίκηση της Βιβλιοθήκης. Ανώτατα όργανα διοίκησης και στήριξης της Βιβλιοθήκης είναι η Σύγκλητος και το Πρυτανικό Συμβούλιο· όργανα στα οποία αναφέρεται ο Γενικός Διευθυντής της, ο οποίος πλαισιώνεται από τους Διευθυντές στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Από κοινού, ο Γενικός Διευθυντής και η Επιτροπή της Βιβλιοθήκης σε Ρέθυμνο και Ηράκλειο εισηγούνται τη χάραξη της γενικότερης πολιτικής της Βιβλιοθήκης και είναι αρμόδιοι για την ομαλή λειτουργία της.

Η Επιτροπή Βιβλιοθήκης στο Ρέθυμνο αποτελείται από τρεις (έναν από κάθε Σχολή: Φιλοσοφική, Κοινωνικών Επιστημών και Επιστημών της Αγωγής) εκπροσώπους και ταυτόχρονα μέλη του Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού (ΔΕΠ), έναν εκπρόσωπο προπτυχιακών φοιτητών και έναν εκπρόσωπο των μεταπτυχιακών. Από την πλευρά της, η Επιτροπή Ηρακλείου συγκροτείται από δύο μέλη ΔΕΠ της Σχολής Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας, ένα μέλος ΔΕΠ της Σχολής Επιστημών Υγείας, έναν εκπρόσωπο προπτυχιακών και έναν εκπρόσωπο μεταπτυχιακών φοιτητών.

Στη βάση του οργανογράμματός της η Βιβλιοθήκη διαρθρώνεται σε Τμήματα, τα οποία με τη σειρά τους οργανώνονται σε Γραφεία που επιμερίζονται αρμοδιότητες σχετικές με τη λειτουργία της. Τα πέντε Τμήματα της Βιβλιοθήκης είναι τα ακόλουθα: α) Τμήμα Χρηστών β) Τμήμα Πρόσκτησης, Επεξεργασίας και Τεκμηρίωσης γ) Τμήμα Αρχείων, Κλειστών Συλλογών, Πολύτιμου υλικού και Συντήρησης δ) Τμήμα Τεχνολογιών Πληροφόρησης, Έρευνας και Ανάπτυξης ε) Τμήμα Κέντρου Ευρωπαϊκής Τεκμηρίωσης.

Κατάλογοι της Βιβλιοθήκης

Κατάλογος Βιβλίων της Συλλογής Άγγελου Παπακώστα, Οι εκδόσεις από το 1864 έως το 1900, Ρέθυμνο, Πανεπιστήμιο Κρήτης / Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, 1993.  

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Βιβλιοθήκη & Υπηρεσίες Πληροφόρησης, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κρήτης, 2004 (έντυπο φυλλάδιο).