Ιστορική αναδρομή. Η Βιβλιοθήκη του Κωστή Παλαμά (1859–1943) στεγάζεται στο Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, στην οδό Ασκληπιού 3, στο κέντρο της Αθήνας. Ιδρύθηκε το 1960 με ενέργειες των Γιώργου Κατσίμπαλη, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Ανδρέα Καραντώνη, Δημήτρη Συναδινού και από την πλευρά των κληρονόμων του ποιητή οι Χρήστος Ξανθόπουλος-Παλαμάς, Γεώργιος Συριώτης και Αχιλλέας Βάλβης-Λασκαρίδης. Ειδικότερα οι τελευταίοι, με τη συμπλήρωση εκατονταετίας (1959) από τη γέννηση του Παλαμά, αποφά­σισαν ομόφωνα να εκχωρήσουν στο νεοπαγές Ίδρυμα ό,τι τους ανήκε από τον ποιητή πρόγονό τους, όπως χειρόγραφα, βιβλία της προσωπικής βιβλιοθήκης του και ορισμένα αντικείμενα του σπιτιού του. Ταυτόχρονα εκχώρησαν και τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας των έργων του Παλαμά.

Στο σημείο όπου βρίσκεται το Ίδρυμα, ήταν το σπίτι που διέμενε ο ποιητής μαζί με την οικογένειά του από το 1894 μέχρι το 1935, όταν αναγκάστηκε να μετακομίσει σε άλλο σπίτι στην Πλάκα (οδός Περιάνδρου 5). Το 1966 το διώροφο κτίριο της οδού Ασκληπιού κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε πολυκατοικία. Τρία χρόνια αργότερα, το 1969, με πρωτοβουλία του πρώτου προέδρου του Ιδρύματος Παλαμά Γ. Κατσίμπαλη, αγοράστηκε διαμέρισμα στον 4ο όροφο της νεόδμητης πολυκατοικίας προκειμένου να εγκατασταθεί εκεί το Ίδρυμα, Μουσείο, Βιβλιοθήκη Κωστή Παλαμά. Ο συμβολισμός, όπως γίνεται αντιληπτό, έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο στην επιλογή του συγκεκριμένου ακινήτου, καθώς εκεί ο ποιητής πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του συγγράφοντας σχεδόν το σύνολο του ποιητικού, λογοτεχνικού και κριτικού του έργου.

Λάτρης των βιβλίων ο Παλαμάς, δεν σταμάτησε να διαβάζει και να αποκτά βιβλία μέχρι το τέλος της ζωής του: «[τα βιβλία] τα περιμαζώνω πιο πολύ από της καρδιάς μου την ορμή, παρά κι από του νου μου τη γνώμη» (Τα Χρόνια μου και τα Χαρτιά μου. Η Ποιητική μου, τόμ. Α΄, Εστία, 1933, σ. 89 / K. Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 10, σ. 476–477). Ενδεικτικά της σπουδαιότητας που προσέδιδε στη μελέτη των βιβλίων ως εφαλτήριο της συγγραφικής του δημιουργικότητας είναι τα λόγια του: «Πόσα από τα όνειρα που ονειρεύτηκα την ώρα που έσκυβα κ’ ύστερα μου γίνηκαν καλοδεμένοι στίχοι ή καλοστόχαστα λόγια, τα ονειρεύτηκα την ώρα που έσκυβα με το μολύβι απάνου από τα φύλλα ενός βιβλίου». Τροφοδότες της έμπνευσης του ποιητή δεν ήταν μόνο λογοτεχνικά βιβλία ή ποιητικές συλλογές, αλλά και συγγράμματα σχετιζόμενα με όλους τους κλάδους: φιλοσοφία, οικονομία, νομική, ιστορία, γεωγραφία και οδοιπορικά, ιατρική κ.ά.

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Κασίνη, μελετητή και βιβλιογράφο του Παλαμά, το Αρχείο και η Βιβλιοθήκη του ποιητή διατηρήθηκαν αλώβητα μέχρι το 1935, όταν και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της Ασκληπιού. Ο Παλαμάς, λόγω και της υγείας του, δεν μπόρεσε κατά τη μετακόμιση να ελέγξει την ασφαλή μεταφορά των υπαρχόντων του, με αποτέλεσμα μέρος της συλλογής του να χαθεί. Όπως τονίζει ο Κασίνης, η Βιβλιοθήκη καθώς και μεγάλο μέρος των αυτόγραφων ποιημάτων, της αλληλογραφίας, των προσωπικών εγγράφων και των σημειωματάριων του Παλαμά ήταν ανάμεσα στο υλικό που διασώθηκε, χάρη στις προσπάθειες της κόρης του ποιητή Ναυσικάς.

Η κατάσταση στη Βιβλιοθήκη παρέμεινε έτσι μέχρι τον θάνατο της Ναυσικάς και του αδελφού της Λέανδρου το 1958. Τα δύο αδέλφια πέθαναν με λίγους μήνες διαφορά, η Ναυσικά στις 12 Φεβρουαρίου και ο κατά τρία χρόνια μικρότερός της Λέανδρος στις 22 Αυγούστου. Τα επόμενα δύο χρόνια, μέχρι την παραλαβή της από το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά το 1960, η Βιβλιοθήκη συλήθηκε, κυρίως το ελληνόγλωσσο κομμάτι της. Ο Γ. Κατσίμπαλης ανέλαβε να διαφυλάξει και να κατατάξει όλο το εναπομείναν πολύτιμο υλικό στον χώρο του Ιδρύματος, όπου φυλάσσεται έως σήμερα.

Συλλογές της Βιβλιοθήκης

Τα βιβλία του Κ. Παλαμά είναι πάνω από 3.000, χωρίς όμως να είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός τους. Σε άλλο χώρο του Ιδρύματος υπάρχει βιβλιοθήκη με μελέτες που αναφέρονται στο έργο του Παλαμά και στην εποχή του. Τα βιβλία αυτά ανέρχονται περίπου στα 1.200, εκ των οποίων τα 720 είναι δωρεά του Ανδρέα Καραντώνη προς το Ίδρυμα.

Ανάμεσα στα 3.000 και πλέον βιβλία του ποιητή υπάρχουν τίτλοι λογοτεχνίας, κριτικής, φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης, αλλά και βιβλία για την ψυχανάλυση, την ιατρική και την κοσμολογία. Το μεγαλύτερο ωστόσο μέρος της Βιβλιοθήκης καταλαμβάνεται από λογοτεχνικά βιβλία, κυρίως ελληνόγλωσσα αλλά και ξένα.

Τα επιστημονικά βιβλία είναι κατάστικτα από μεγάλη ποικιλία σημαδιών ανάγνωσης στο περιθώριο των σελίδων ή πάνω στο τυπωμένο κείμενο, καθώς και από χειρόγραφες σημειώσεις του ποιητή σε ορισμένες περιπτώσεις. Σε πολλά βιβλία υπάρχουν αφιερώσεις κορυφαίων ανθρώπων του πνεύματος προς τον ποιητή. Έτσι, π.χ., ο Πωλ Βαλερύ αποστέλλει με θερμή αφιέρωση στον Παλαμά το βιβλίο του Discours en l’honneur de Goethe (1932) («À Kostis Palamas avec mes remerciements et mes hommages. Paul Valéry») και ο Μαρινέττι το βιβλίο του La Ville charnelle (1908). Υπάρχει επίσης ενδιαφέρουσα αφιέρωση του Γιάννη Ψυχάρη στο εσώφυλλο βιβλίου του Ερνέστ Ρενάν (o Ψυχάρης είχε παντρευτεί την κόρη του): «Του Κώστα και του Παλαμά μου, που γράφει για τον κόσμο, και που δε γράφει πια στους φίλους. Ψυχάρης».

Κατάλογοι βιβλίων. Για τη Βιβλιοθήκη έχουν συνταχθεί δύο κατάλογοι: ο πρώτος ήταν ο κατάλογος της Ναυσικάς Παλαμά, ο οποίος περιλαμβάνει περίπου 2.500 τίτλους αυτοτελών εκδόσεων και περιοδικών, ενώ ο δεύτερος, υπό τον συντονισμό του Γιάννη Ξούρια, θησαυρίζει 3.401 τίτλους.

Η Ναυσικά Παλαμά (1888–1958) ξεκίνησε να καταγράφει τα βιβλία του πατέρα της στις 26 Μαΐου 1943, τρεις μήνες μετά τον θάνατό του (27 Φεβρουαρίου 1943). Ο κατάλογος αποτελείται από πέντε τετράδια, στα οποία τα βιβλία και τα περιοδικά δεν καταγράφονται με αλφαβητική σειρά, αλλά με βάση τη θέση τους στη Βιβλιοθήκη. Τα έργα του Κ. Παλαμά δεν καταγράφονται ξεχωριστά από τις υπόλοιπες εκδόσεις της Βιβλιοθήκης του, αλλά ενσωματώνονται στη γενική καταγραφή. Για τις αυτοτελείς εκδόσεις καταγράφεται πρώτα το όνομα του συγγραφέα, μετά ο τίτλος κ.ο.κ. Σε περιπτώσεις όπου το θέμα του καταγραφόμενου βιβλίου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Παλαμά, γράφεται πρώτα ο τίτλος και στη συνέχεια το όνομα του συγγραφέα. Όσον αφορά τα περιοδικά, αναγράφεται ο τίτλος, η ημερομηνία κυκλοφορίας του τεύχους ή μόνο το έτος. Σε αρκετές περιπτώσεις, όταν υπάρχει δημοσίευμα σχετικό με τον Παλαμά ή παρουσιάζει ενδιαφέρον γι’ αυτόν, καταγράφονται από τη Ναυσικά και τα περιεχόμενα των τευχών.

Η Ναυσικά δεν αρκείται ωστόσο στην απλή καταγραφή της Βιβλιοθήκης του πατέρα της, αλλά επισημαίνει τα βιβλία που φέρουν σημειώσεις του, ενώ προχωρά και σε κάποια εκτενέστερα προσωπικά σχόλια για βιβλία που επηρέασαν ή απασχόλησαν τον μεγάλο ποιητή. Για παράδειγμα, στο Recueil de chansons populaires grecques του Εμίλ Λεγκράν σημειώνει: «Το βιβλίο πηγή μελέτης για τον Πατέρα και το Τραγούδι του». Επίσης, στο Journal d’ un poète του Αλφρέ ντε Βινύ επισημαίνει: «ίδε τρόπο που εργάζεται Κωστής Παλαμάς».

Ο δεύτερος κατάλογος της Βιβλιοθήκης εκδόθηκε το 2010 από το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά. Για τη σύνταξη του καταλόγου εργάστηκαν ο Γιάννης Ξούριας, η Λίλα Θεοδόση, και η Σοφία Μούστου. Ο κατάλογος περιλαμβάνει δύο ενότητες: τους ελληνόγλωσσους τίτλους (1.851) και τους ξενόγλωσσους (1.550). Σύμφωνα με τους συντάκτες του καταλόγου, τα περισσότερα από τα ξενόγλωσσα βιβλία της Βιβλιοθήκης είναι πρωτότυπα ή μεταφρασμένα στα γαλλικά, απόρροια του ότι ο Παλαμάς ήταν άριστος γνώστης της γαλλικής. Τα υπόλοιπα είναι γραμμένα σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες και συνήθως προέρχονται από δωρεές προς τον ποιητή.

Η κατάταξη των λημμάτων γίνεται αλφαβητικά, πρώτα για τα ελληνόγλωσσα και μετά για τα ξενόγλωσσα βιβλία, με βάση το όνομα του συγγραφέα ή, σε ειδικές περιπτώσεις, του βασικού συντελεστή της έκδοσης, όπως εμφανίζεται το όνομά του στη σελίδα τίτλου. Επίσης, στον κατάλογο επισημαίνονται η ένδειξη «με αφιέρωση» και τα «σημεία ανάγνωσης» (υπογραμμίσεις, σταυροί, στιγμές, σημειώσεις κ.λπ.), όπου υπάρχουν.

Αναφορικά με την απόκλιση των 500 και πλέον τίτλων μεταξύ των δύο καταλόγων, η εξήγηση δίνεται από τον ημιτελή χαρακτήρα του καταλόγου της Ναυσικάς Παλαμά, καθώς, όπως προκύπτει από τη μελέτη των στοιχείων, σχεδίαζε να χρησιμοποιήσει και ένα έκτο τετράδιο καταγραφής, το οποίο όμως δεν βρέθηκε στα κατάλοιπά της. Επίσης, κάποια από τα έργα του καταλόγου της Ναυσικάς δεν βρίσκονται σήμερα στη Βιβλιοθήκη του Παλαμά, επομένως ούτε στον νέο κατάλογο. Πιθανότατα η Ναυσικά να μην πρόλαβε να τα καταγράψει εξαιτίας του θανάτου της το 1958⸱ επίσης, ένα ακόμα ενδεχόμενο είναι αυτά τα βιβλία να χάθηκαν πριν από τη μεταφορά της Βιβλιοθήκης στο Ίδρυμα Παλαμά το 1960.

Χειρόγραφα και επιστολές. Το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά φιλοξενεί στον ίδιο χώρο με τη Βιβλιοθήκη χειρόγραφα και επιστολές του ποιητή. Τα χειρόγραφα, ταξινομημένα αρχικά από τον ίδιο και κατόπιν από την κόρη του και τον Γ. Κατσίμπαλη, καταλαμβάνουν 470 φακέλους, με χιλιάδες λυτά φύλλα. Κυρίως φυλάσσονται χειρόγραφα ποιητικών και πεζών έργων, ομιλίες, σχεδιάσματα απαντητικών επιστολών, επίσημα έγγραφα, συμφωνητικά, λογαριασμοί, σημειωματάρια, ημερολόγια, καθώς και φωτογραφίες. Επίσης διασώζεται το χειρόγραφο του Φοιτητικού ύμνου που έγραψε ο Παλαμάς το 1897, τη χρονιά που διορίστηκε Γενικός Γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη θέση αυτή παρέμεινε μέχρι το 1928. Στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών βρίσκεται όλο το πολύτιμο διοικητικό υλικό της περιόδου 1897–1928 συνταγμένο από τον Παλαμά.

Εκτός από τα χειρόγραφα του ίδιου του ποιητή, στο Ίδρυμα φυλάσσονται και επιστολές ποιητών ή πεζογράφων φίλων του προς αυτόν, αλλά και πολιτικών ανδρών, καθώς και ανθρώπων του πνεύματος γενικότερα. 

Διοίκηση του Ιδρύματος. Το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά συστήθηκε την 1η Δεκεμβρίου 1959, με την υπ’ αριθμόν 8959 πράξη του συμβολαιογράφου Αθηνών Αγγέλου Γεωργίου. Το Ίδρυμα, με βάση το Βασιλικό Διάταγμα 842 που δημοσιεύτηκε στο φύλλο 205 της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως στις 28 Δεκεμβρίου 1960, διοικείται από δεκαμελή επιτροπή, αποτελούμενη από ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών. Πρόεδροι του Ιδρύματος υπήρξαν κατά σειρά ο Γιώργος Κατσίμπαλης, ο Ευάγγελος Παπανούτσος, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Κωνσταντίνος Τρυπάνης, ο Απόστολος Σαχίνης, ο Τάσος Αθανασιάδης,  η Γαλάτεια Σαράντη και η Κική Δημουλά. Το 2020 νέος πρόεδρος του Ιδρύματος εξελέγη ο Παναγιώτης Μαστροδημήτρης.

Εκδόσεις του Ιδρύματος – Βιβλιοθήκης

Βιβλιογραφίες Κωστή Παλαμά

Ο Γ. Κατσίμπαλης εξέδωσε από το 1932 έως το 1970 εννιά τεύχη βιβλιογραφίας για τον ποιητή, που καλύπτουν την περίοδο 1926–1969, με εξαίρεση την περίοδο 1911–1925 και 1932–1942. Τα δύο αυτά κενά καλύφθηκαν από τις ακόλουθες δύο εκδόσεις, με τη μέριμνα του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά: 

Κασίνης, Κ.Γ., Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, 1911–1925, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1973.

Κασίνης, Κ.Γ., Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά, 1932–1942, πρώτη καταγραφή, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1994 (ανάτυπο από το αφιέρωμα της Νέας Εστίας του 1993).

Κατάλογοι της Βιβλιοθήκης

Ξούριας, Γ. / Λίλα, Θεοδόση / Σοφία, Μούστου, Κατάλογος της Βιβλιοθήκης Κωστή Παλαμά, φιλολογική επιμ. Γ. Ξούριας, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 2010.

Διάφορες εκδόσεις του Ιδρύματος για τον Κωστή Παλαμά

Κωστή Παλαμά, Αλληλογραφία (1875–1915), εισαγωγή, φιλολογική επιμ., σημειώσεις Κ.Γ. Κασίνης, τόμ. 1, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1975.

Κωστή Παλαμά, Αλληλογραφία (1916–1928), εισαγωγή, φιλολογική επιμ., σημειώσεις Κ.Γ. Κασίνης, τόμ. 2, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1978.

Κωστή Παλαμά, Αλληλογραφία (1929–1941), εισαγωγή, φιλολογική επιμ., σημειώσεις Κ.Γ. Κασίνης, τόμ. 3, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1981.

Κωστή Παλαμά, Αλληλογραφία, Γράμματα στη Λιλή Ζηρίνη, εισαγωγή, φιλολογική επιμ., σημειώσεις Κ.Γ. Κασίνης, τόμ. 4, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1986.

Κωστή Παλαμά, Αλληλογραφία Ε΄, Γράμματα στη Στέλλα Διαλέττη, επιμ. Φ. Δημητρακόπουλος, τόμ. 5, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1991.

Κωστή Παλαμά, Άπαντα Α΄–ΙΣΤ΄ (τόμ. Α΄–Β΄ το 1962, Γ΄–Δ΄ το 1963, Ε΄–ΣΤ΄ το 1964, Ζ΄ το 1965, Η΄–Θ΄–Ι΄ το 1966, ΙΑ΄–ΙΒ΄ το 1967, ΙΓ΄–ΙΔ΄ το 1968 και ΙΕ΄–ΙΣΤ΄ το 1969), Αθήνα, Μπίρης – Γκοβόστης / Ίδρυμα Κωστή Παλαμά.

Κωστή Παλαμά, Άπαντα. Ευρετήρια κυρίων ονομάτων και θεμάτων, τίτλων και πρώτων στίχων ποιημάτων, τίτλων και πρώτων λέξεων πεζών, επιμ. Γ. Κεχαγιόγλου / Γ.Π. Σαββίδης, τόμ. 17, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1984.

Κωστής Παλαμάς, Άπαντα (τόμ. 1 το 2018, 2–5 και 9 το 2019, τόμ. 8 και 10 το 2020), Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά.

Κωστή Παλαμά Άρθρα και χρονογραφήματα 1882–1883, επιμ. Δ.Π. Συναδινός / Κ.Γ. Κασίνης, τόμ. 1, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1990.

Κωστή Παλαμά, Άρθρα και χρονογραφήματα 1894–1914, επιμ. Δ.Π. Συναδινός / Κ.Γ. Κασίνης, τόμ. 2, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1993.

Κωστή Παλαμά, Άρθρα και χρονογραφήματα 1915, επιμ. Κ.Γ. Κασίνης / Δ. Ανανιάδης, τόμ. 3, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 2003.

Μαστροδημήτρης, Π.Δ., Παλαμικά. Μελετήματα και Άρθρα (1973–2003), Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 2003.

Βιβλιογραφία για τη Βιβλιοθήκη

Θεοδόση, Λίλα, «Η καταγραφή των βιβλίων της Βιβλιοθήκης του Κωστή Παλαμά από τη Ναυσικά Παλαμά», Κωστής Παλαμάς, εξήντα χρόνια από τον θάνατό του (1943–2003), Β΄ Διεθνές Συνέδριο: γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά, ερμηνευτικά ζητήματα: πρακτικά, τόμ. Α΄, Αθήνα 2006, σ. 255–262.

Κόκκωνας, Γ., «Βιβλιοκριτική για το έργο Κατάλογος της Βιβλιοθήκης Κωστή Παλαμά (φιλολογική επιμ. Γ. Ξούριας, Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 2010)», Τεκμήριον, 9 (2010), σ. 179–186.  

Κασίνης, Κ.Γ., «Τα σημειωματάρια του Παλαμά. Πρώτη συνοπτική παρουσίαση». Αντί, 793–794 (2003), σ. 24–28.