Θέση. Η μονή Ξηροποτάμου βρίσκεται στη μέση σχεδόν της δυτικής πλευράς της αθωνικής χερσονήσου, μεταξύ των μονών Σίμωνος Πέτρας και Παντελεήμονος. Είναι κτισμένη σε πλάτωμα με περίοπτη θέση που δεσπόζει του Σιγγιτικού κόλπου, 200 μ. πάνω από τη θάλασσα, ανάμεσα σε ελαιόδεντρα και αμπελώνες, κοντά στον δρόμο από το λιμάνι της Δάφνης προς τις Καρυές. Κατά τον γεωγράφο Σκύλακα, περί το 509 π.Χ. στο σημείο βρισκόταν η Χαράδρια, ενώ στην τοποθεσία εικάζεται ότι βρισκόταν οι αρχαίες Κλεωνές.

Είναι αφιερωμένη στους αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες και εορτάζει στις 9 Μαρτίου. Κατέχει την όγδοη θέση στην ιεραρχία των είκοσι μονών του Αγίου Όρους.

Ίδρυση και εξέλιξη. Η ίδρυσή της ανάγεται κατά την παράδοση στον 5ο αιώνα και λέγεται ότι κτίστηκε από την Πουλχερία, την κόρη του αυτοκράτορα Αρκαδίου και σύζυγο του Μαρκιανού. Άλλοι τοποθετούν την ίδρυσή της στο τέλος του 10ου αιώνα είτε από τον Ρωμανό Α΄ Λεκαπηνό είτε από τον Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο. Πιθανότερος ιδρυτής φαίνεται να είναι ο μοναχός Παύλος Ξηροποταμηνός που μόναζε στην περιοχή κατά την εποχή του Αθανασίου τον Αθωνίτη. Το όνομα του Παύλου, που υπήρξε πρώτος ηγούμενος της μονής, αναφερόταν στο Α΄ Τυπικό του Αγίου Όρους. Ο Παύλος δεν μπορεί να σχετίζεται με τον φερόμενο ως γιο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ραγκαβέ (811–813), ομώνυμο με τον κτίτορα, που έζησε ενάμιση αιώνα πριν. Πάντως, πριν από το 956 υπήρχε εκεί καθίδρυμα στο όνομα του αγίου Νικηφόρου, με την προσωνυμία του Ξηροποτάμου, και το όνομα αυτό μαρτυρείται για τελευταία φορά σε έγγραφο του 1200.

Στο καθολικό, στο υπέρθυρο του νάρθηκα, σώζεται επιγραφή του 1763, σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο, όπου στους ιδρυτές προστίθενται επιπλέον ο σουλτάνος Σελίμ Α΄ (16ος αι.), ο οποίος την ευνόησε με την έκδοση του περίφημου (αλλά πλαστού) Χάττι-Σερίφ (Ιερός Ορισμός) και την παραχώρηση διευκολύνσεων και προνομίων, και ο Καισάριος Δαπόντες (ο σημαντικός λόγιος με την περιπετειώδη ζωή, την οποία περιέγραψε ο ίδιος στο έργο του Κήπος Χαρίτων, και προφανώς ο δημιουργός της επιγραφής), ο οποίος πρωτοστάτησε στη συγκέντρωση χρημάτων για την ανόρθωση της μονής (ύστερα από οκτάχρονη περιοδεία για εξεύρεση πόρων επέστρεψε με 50.000 γρόσια) και ιδίως για την ανοικοδόμηση του καθολικού στη θέση του παλαιότερου.

Στο Αρχείο της μονής υπάρχουν επίσημα έγγραφα (π.χ. χρυσόβουλο Θεοδοσίου Β΄, 427, Ρωμανού Λεκαπηνού, 924, κλπ.) που επιβεβαιώνουν τους ισχυρισμούς της κτιτορικής ιστορίας της μονής όπως αποτυπώνεται στην επιγραφή αυτή. Όμως η γνησιότητα όλων αυτών των εγγράφων αμφισβητήθηκε ήδη από τον 16ο αιώνα. Το 1611 όλα σχεδόν αυτά τα έγγραφα μνημονεύονται και στο χαλκευμένο σιγίλιο του πατριάρχη Τιμοθέου Β΄. Την πλαστότητά τους απέδειξε με συστηματική έρευνα ο Στεφάν Μπινόν (Stéphane Binon) το 1942.

Τα περιστατικά ίδρυσης της μονής δεν έχουν ακόμη διευκρινιστεί πλήρως. Η σύγχυση προκαλείται κυρίως από την παρουσία κατά τον 10ο αιώνα δύο μονών που φέρουν μεν την προσωνυμία Ξηροποτάμου, αλλά η πρώτη του Αγίου Νικηφόρου και του Αγίου Παύλου η δεύτερη. Σύγχυση επίσης προκαλεί και η παρουσία τουλάχιστον δύο Παύλων που φέρονται ως ιδρυτές μονών, όπως και τα ονόματα των προσώπων που συνδέονται με αυτές τις μονές στα πρώτα τους βήματα. Οριστική διάκριση γίνεται σε πράξη της Λαύρας του έτους 1108, όπου υπογράφουν, μεταξύ άλλων, δύο ηγούμενοι με τους τίτλους των μονών, οι οποίοι από τότε επικράτησαν: Παύλος ηγούμενος της μονής «του Κυρού Παύλου» και Καλλίνικος ηγούμενος «του Ξηροποτάμου».

Κατά τον 11ο αιώνα η μονή ήταν από τις πλουσιότερες της εποχής της, με εκτεταμένα τα όριά της μέχρι τη Σκήτη της Αγίας Άννης. Εξέχουσα μορφή της περιόδου είναι ο ηγούμενος Θεοδώρητος. Δεν γνωρίζουμε τους αυτοκράτορες που ευεργέτησαν τη μονή πριν από το 1200, έτος που επιβεβαιώνονται οι δωρεές προς τη μονή «του Αγίου Νικηφόρου» από τον ανώτατο κρατικό υπάλληλο Νικηφόρο Πετραλείφα, ο οποίος επιπλέον απαλλάσσει τη μονή από τον ετήσιο φόρο των πέντε υπέρπυρων. Η ευημερία της συνεχίστηκε μέχρι τον 13ο αιώνα. Το 1270 ο μοναχός Θεόδουλος (Θεοδόσιος Σκαράνος) της κληροδότησε την περιουσία του. Νέες επικυρώσεις κτήσεων πραγματοποιήθηκαν από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο (1275), τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο, τον δεσπότη Δημήτριο Α΄ Παλαιολόγο (1324) και τον Στέφανο Δουσάν (1346). Παρά ταύτα, σε όλη αυτή την περίοδο η μονή αντιμετώπιζε ποικίλες οικονομικές δυσχέρειες εξαιτίας της πυρκαγιάς του 1280, αλλά και από τις συχνές πειρατικές επιδρομές.

Στη μακραίωνη ιστορία της η μονή ερημώθηκε τρεις φορές: τον 14ο, τον 16ο και τον 18ο αιώνα, και άλλες τόσες φορές ανασυγκροτήθηκε.

Κατά τον 14ο αιώνα η Ξηροποτάμου παρήκμασε, είτε από επιδρομή των Καταλανών είτε από άλλη αιτία, και έχασε την κυριότητα της περιοχής της προς την Αγία Άννα.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας επίσης πέρασε μεγάλες δοκιμασίες και ερειπώθηκε τόσο από τις επιδρομές των Τούρκων, αλλά και από δύο μεγάλες πυρκαγιές, στις αρχές του 16ου και τον 17ο αιώνα. Ο Ιωάννης Κομνηνός στο Προσκυνητάριόν του μιλάει για «θαυμαστὰ καὶ ἀξιέπαινα κτίρια, ὄλα σχεδὸν ἀπὸ τὴν πολυκαιρίαν σεσαθρωμένα, καὶ χειρὸς μεγαλοδώρου, καὶ γνώμης θεοφιλοῦς δεόμενα πρὸς ανακαίνισιν, διὰ νὰ μὴν ἀφανισθῆ τοιοῦτον περιβόητον Μοναστήριον». Η ανασυγκρότηση αποδίδεται στον σουλτάνο Σελίμ Α΄ (1512–1520), αλλά κυρίως έγινε μάλλον χάρη σε δωρεές του ηγεμόνα Βλαχίας Αλεξάνδρου Μιρκέα (1568–1577), του ηγεμόνα Μολδαβίας Ιερεμία Μονίλα (1596) και του πλούσιου Ναξιώτη Μισέρ Θεόφιλου (1648).

Κατά τον 18ο αιώνα η μονή έχει πολλά χρέη, ενώ παράλληλα μια πυρκαγιά ήρθε να συμπληρώσει την καταστροφή. Για την ανοικοδόμησή της αποτελεσματική υπήρξε η βοήθεια από τις ηγεμονίες και από διάφορα μετόχια της (Θάσος, Σκόπελος, Γομάτι, κλπ.). Άξια λόγου δωρεά έχουμε το 1715 από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαο Μαυροκορδάτο, που της δώρισε τη μονή Δάγκου στο Ιάσιο. Δύο μοναχοί της μονής ανέλαβαν το έργο της ανοικοδόμησης. Πρόκειται για τον προηγούμενο Χριστόφορο και τον Καισάριο Δαπόντε, αδελφό της μονής από το 1757, ο οποίος επέβλεψε προσωπικά και καθοδήγησε τις εργασίες, έχοντας μάλιστα συγκεντρώσει μετά από οκτάχρονη περιοδεία τους απαιτούμενους πόρους. Το αρχικό κτίσμα του καθολικού ανάγεται στον 10ο αιώνα, ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων στα τέλη του 13ου αιώνα, στα μέσα του 15ου και στα μέσα του 16ου αιώνα. Το σημερινό καθολικό, που τιμάται επ’ ονόματι των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, ανεγέρθηκε και αυτό εκ θεμελίων κατά τα έτη 1761–1763, ενώ οι τοιχογραφίες του είναι του 1783. Μεγάλη ήταν η συνεισφορά σε αυτό το πρόγραμμα ανοικοδόμησης του ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρλάτου Γκίκα με 5.000 γρόσια (1760). Η Φιάλη είναι από χιακό ερυθρό μάρμαρο που έφερε ο Καισάριος Δαπόντες. Σε ένα θωράκιο μάλιστα του περιστυλίου της μεταφέρθηκε από χαλκογραφία στο μάρμαρο παράσταση της μονής όπως ήταν το 1762, στην οποία εμφανίζεται το παλιό καθολικό, όπως πιστοποιείται και από το σκαρίφημα (1744) του Μπάρσκι.

Το 1801 ο Άγγλος φιλόλογος Τζόζεφ Ντάκρ Καρλάιλ (Josef-Dacre Carlyle) που επισκέφτηκε τη μονή αναφέρει πως το δυναμικό της ανερχόταν τότε σε 70 μοναχούς.

Κατά το διάστημα 1821–1830 τη μονή Ξηροποτάμου κατέλαβαν Τούρκοι στρατιώτες για να ελέγχουν τον Σιγγιτικό κόλπο. Αρκετοί από τους μοναχούς της το έσκασαν, παίρνοντας μαζί και τα κειμήλια. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων επέστρεψαν, με το ένα δέκατο όμως των κειμηλίων. Το 1835 έγινε ανεπιτυχής προσπάθεια μετατροπής του μοναστηριού σε κοινόβιο. Βαθμηδόν προστέθηκαν νέα κτίρια. Η νεότερη είσοδος, που κατασκευάσθηκε το 1852, βρίσκεται στην ίδια πτέρυγα με την αρχική, αλλά βορειότερα, με το προστώο να στηρίζεται σε δύο μαρμάρινους κίονες και με έμμετρη επιγραφή του χορηγού ποιητή Ηλία Τανταλίδη. Το 1863 ολοκληρώθηκε η βόρεια πλευρά και το 1888 η δυτική.

Κατά τον 19ο αιώνα δημιουργήθηκε από τον αρχιμανδρίτη Διονύσιο († 1874) σχολείο, όπου μάθαιναν γράμματα οι μοναχοί της. Μαθητής του Διονυσίου υπήρξε και ο Ευγένιος Δάγκου, ο οποίος, καταγόμενος από το Προμύρι του Πηλίου, διετέλεσε ηγούμενος της μονής Δάγκου της Ρουμανίας, ήταν βαθύς γνώστης της βυζαντινής μουσικής και του απονεμήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση ο αργυρός Σταυρός των Ιπποτών του Σωτήρος για τις υπηρεσίες του στην εκπαίδευση της χώρας.

Στα μέσα του 20ού αιώνα η μονή Ξηροποτάμου είχε μόνο 30 μοναχούς. Στις 4 Μαρτίου 1952 ξέσπασε πυρκαγιά που κατέκαψε περί τα 150 κελιά της βορειοανατολικής πλευράς, καθώς και δύο αγιογραφημένα παρεκκλήσια της μονής. Την ίδια χρονιά αποφασίστηκε η αναστήλωση και ανατέθηκε σε διμελή επιτροπή, αποτελούμενη από τους μοναχούς Ευσέβιο και Δωρόθεο, ενώ παράλληλα χορηγήθηκε άδεια από το ελληνικό κράτος για έρανο στη Μακεδονία. Το 1969 κάηκε η μισή νότια πτέρυγα, όπου στεγαζόταν τμήμα της Βιβλιοθήκης. Τον Φεβρουάριο του 1973 πυρκαγιά κατέστρεψε το αρχονταρίκι και την είσοδο του Ηλία Τανταλίδη μαζί με την τοιχογραφία και την επιγραφή.

Το 1970 η μονή Ξηροποτάμου είχε και πάλι μόνο 30 μοναχούς. Συνοδεία μοναχών από τη μονή Φιλοθέου το 1980 την επάνδρωσε και την επόμενη χρονιά (9.3.1981) με σιγίλιο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Δημητρίου Α΄ μετατράπηκε σε κοινόβιο. Ηγούμενος τοποθετήθηκε ο ιερομόναχος Εφραίμ (1940–1984). Σήμερα τη μονή διοικεί ο ιερομόναχος Ιωσήφ.

Σκευοφυλάκιο. Το Σκευοφυλάκιο της μονής Ξηροποτάμου στεγαζόταν μαζί με τη Βιβλιοθήκη πάνω από τον νάρθηκα του καθολικού, «ἐπὶ τῶν ἀριστερῶν τῶν Κατηχουμένων». Σήμερα βρίσκεται στη νοτιανατολική πτέρυγα της μονής. Τα κειμήλια που περιέχει βρίσκονται καταχωρισμένα σε ξεχωριστό κώδικα, επί τη βάσει του οποίου γίνεται η παράδοση και παραλαβή τους.

Ανάμεσα στα κειμήλιά της είναι και το μεγαλύτερο παγκοσμίως τεμάχιο Τιμίου Ξύλου. Κατά μία παράδοση ήταν δώρο του αυτοκράτορα Ρωμανού A΄, ενώ κατά άλλη ήταν αφιέρωμα της αυτοκράτειρας Πουλχερίας. Πολύτιμο έργο μικροτεχνίας είναι και ο περίφημος δίσκος από στεατίτη λίθο, ο λεγόμενος της Πουλχερίας (ο δίσκος δεν είναι παλαιότερος του 14ου αι.), που ανήκει στην κατηγορία των Παναγιαρίων. Στον αβαθή κυκλικό πυθμένα του, σε επιφάνεια διαμέτρου 15 εκ., έχει χαραγμένες λειτουργικές επιγραφές και μικροσκοπικές μορφές στην παράσταση της Ετοιμασία του Θρόνου. Στο Σκευοφυλάκιο φυλάσσονται επίσης πολλά χρυσοκέντητα άμφια, ιερά σκεύη και άλλα αντικείμενα.

Εικονοφυλάκιο. Εικονοφυλάκιο της μονής Ξηροποτάμου αποτελεί το ίδιο το καθολικό και τα παρεκκλήσια. Στο Ιερό Βήμα, στους χορούς των ψαλτών και σε άλλα σημεία σώζονται διακόσιες περίπου φορητές εικόνες, κάποιες ιδιαίτερα αξιόλογες, όπως η εικόνα των Εισοδίων της Θεοτόκου, τοποθετημένη στο δεξιό προσκυνητάριο, του 15ου αιώνα, και η εικόνα της Θεοτόκου μαζί με το βρέφος που υπάρχει στον δεσποτικό θρόνο. Άξια μνείας είναι και μια εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα του 11ου αιώνα, με ανάγλυφη τη μορφή του αγίου Δημητρίου, που προέρχεται κατά την παράδοση από την Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης.

Βιβλιοθήκη. Δεν είναι γνωστό πότε ιδρύθηκε η βιβλιοθήκη της Ξηροποτάμου. Όπως συμβαίνει στις περισσότερες μονές, η συγκρότησή της ξεκίνησε στα χρόνια της ίδρυσής της ή λίγο αργότερα, δηλαδή στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Οι κατά καιρούς περιπέτειες της μονής προφανώς δεν άφησαν ανεπηρέαστη τη βιβλιοθήκη, όπως π.χ. οι πειρατικές επιδρομές του 13ου αιώνα ή οι πυρκαγιές του 1507 και του 1609/1610. Δεν εντοπίζονται πάντως γραπτές μαρτυρίες για καταστροφές χειρογράφων.

Από τον 13ο αιώνα διαθέτουμε μαρτυρία για την πρόσκτηση χειρογράφων. Πρόκειται για τη διαθήκη του μοναχού Θεοδοσίου Σκαράνου, από την Ερμυλία (Ορμύλια), ο οποίος γύρω στα 1270 αφιέρωσε τα υπάρχοντά του στην Ξηροποτάμου. Η παράγραφος της διαθήκης που αναφέρεται ειδικά στα βιβλία είναι ενδεικτική αφενός του τρόπου ανάπτυξης της βιβλιοθήκης της μονής και αφετέρου της σύνθεσης της ατομικής βιβλιοθήκης ενός μοναχού. Ο Θεοδόσιος διαθέτει: «Βιβλιάρια· ευαγγέλιον καθημερινόν βέβρανον, Απόστολος καθημερινός βέβρανος, Χρυσόστομος, Μέγας Βασίλειος, Προηγιασμένη, Παρακλητικήν, Ψαλτήριν, Μηναίον κομμάτια τρία έχον μήνας πέντε, Θεολόγος, τυπικόν του Αγίου Σάββα βομβύκινον, Θεοτοκάριν, αναγνωστικόν πανηγυρικόν μετά ενδύματος μαύρου».

Από τα μέσα του 16ου μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα η Βιβλιοθήκη πλουτίστηκε με χειρόγραφα γραμμένα στον ίδιο τύπο γραφής. Πολλά είχαν γραφτεί είτε στη μονή είτε από μοναχούς της, γεγονός που ίσως πιστοποιεί την ύπαρξη βιβλιογραφείου.

Υπάρχουν πληροφορίες του 16ου αιώνα για δωρεές χειρογράφων από ηγεμόνες και προσωπικότητες της Βλαχίας, όπως π.χ. από τον ηγεμόνα της Μολδαβίας Πέτρο Ράρες το 1534 ή από την Άνκα, κόρη του μπάνου Ούδριστε.

Το 1596, βάσει σημειωμάτων δύο κωδίκων που σήμερα βρίσκονται στη Μόσχα, η μονή Ξηροποτάμου αγοράζει από τη μονή Ξενοφώντος έναν μη αναφερόμενο αριθμό χειρογράφων.

Το 1654, ο τσάρος Αλέξιος και ο πατριάρχης Μόσχας Νίκων στέλνουν τον μοναχό Αρσένιο Σουσάνοφ στο Άγιον Όρος για να αγοράσει παλαιούς λειτουργικούς κώδικες, ώστε να αναθεωρηθούν τα κείμενα της ρωσικής Εκκλησίας. Από τους 498 κώδικες που συγκέντρωσε ο Αρσένιος, μόνον έξι προέρχονται από τη μονή Ξηροποτάμου.

Στα μέσα του 17ου αιώνα (1643–1649) ο καθολικός ιερέας Αθανάσιος ο Ρήτορας απέκτησε έναντι οικονομικού ανταλλάγματος μεγάλο αριθμό κωδίκων από διάφορες μονές για λογαριασμό του Γάλλου καρδιναλίου Μαζαρίνου και του καγκελαρίου Πιέρ Σεγκιέ (Pierre Séguier). Από τη μονή Ξηροποτάμου απέσπασε ίσως μόνον ένα χειρόγραφο, τον σημερινό Paris. Coisl. gr. 64 του 12ου αι., με ομιλίες του Ιωάννη Χρυσοστόμου στη Γένεση.

Για τον 18ο αι. υπάρχει μια υποτυπώδης καταγραφή του 1766, που σώζεται σε παρισινό χειρόγραφο και έχει αντιγραφεί από τον Μηνά Μηνωίδη, όπου καταγράφονται περί τους 80 τίτλους για 140 περίπου σώματα βιβλίων.

Το 1775, όταν ο Καισάριος Δαπόντες, βιβλιοφύλακας μεταξύ άλλων της μονής, επέστρεψε από την ερανική περιοδεία του, στα πράγματά του εκτός των άλλων υπήρχαν και «91 τόμοι βιβλίων διὰ τὴν βιβλιοθήκην ποικίλης ύλης, ὧν τινα χειρόγραφα».

Το 1801 ο Άγγλος φιλόλογος Τζόζεφ Ντακρ Καρλάιλ (Joseph Dacre Carlyle) επισκέφτηκε τη βιβλιοθήκη της μονής και αναφέρει πως ήταν σε καλύτερη κατάσταση από οποιαδήποτε άλλη βιβλιοθήκη αγιορειτικής μονής και πως τα βιβλία φυλάσσονταν σε ξηρό και ευπρεπή χώρο, πλήρως προστατευμένα από τη σκόνη και τα ζωύφια. Εντυπωσιάστηκε από τα χειρόγραφα με τους κλασικούς συγγραφείς, τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά, αλλά και από τις εξαιρετικές εκδόσεις πατερικών και θεολογικών κειμένων.

Ο Καρλάιλ μαζί με τον συνάδελφό του Φίλιπ Χαντ (Philip Hunt) συνέταξαν υποτυπώδη κατάλογο χειρογράφων του Αγίου Όρους. Ο Σπυρίδων Λάμπρος δημοσίευσε σταχυολόγησή του στον Νέο Ελληνομνήμονα. Στο φ. 46 του καταλόγου αναφέρεται πως οι κώδικες της μονής Ξηροποτάμου ανέρχονται στους 134 και επισημαίνονται οι εξής: «1 Hebrew ms. of Genesis, 1 Dorotheus, 6 Miscellanies Mod. Greek by Daponte, 1 on Geography Mod. Greek, 1 History of Sultan Murad, 1 Λουκιανού διάλογοι (not an old copy)». Ο αριθμός των 134 χειρογράφων που σημειώνουν οι Άγγλοι φιλόλογοι δεν μπορεί να εξακριβωθεί αν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ίσως πρόκειται για αναριθμητισμό, εφόσον ο Σπυρίδων Λάμπρος ενενήντα χρόνια αργότερα, βρήκε και περιέγραψε 341 κώδικες.

Κάποιες γενικές πληροφορίες δίνει και ο Άγγλος περιηγητής Ρόμπερτ Κέρζον, που επισκέφτηκε τη μονή το 1837. Μας πληροφορεί ότι η βιβλιοθήκη της βρίσκεται στο υπερώο του καθολικού και διαθέτει μόνο 30 με 40 άνευ αξίας χειρόγραφα, και χίλια έντυπα.

Το 1843 ο Κωνσταντίνος Μηνάδης ή Μηνάς Μηνωίδης (1788–1859) επισκέφτηκε την ξηροποταμινή βιβλιοθήκη στο πλαίσιο της αποστολής του για λογαριασμό της γαλλικής κυβέρνησης με στόχο την απόκτηση χειρογράφων. Από τα 206 χειρόγραφα που συνέλεξε από την περιοδεία του στον Άθω δεν γνωρίζουμε αν απέσπασε και κάποια από τη μονή Ξηροποτάμου.

Το 1876 απεβίωσε ο αδελφός της μονής Ευγένιος, ο παλαιότερα ηγούμενος της μονής Δάγκου στο Ιάσιο, «κατέλιπε δ’ εἰς τὴν Μονὴν μικρὰν περιουσίαν, ὡραίαν Βιβλιοθήκην καί τινα πολύτιμα Ἱερὰ ἄμφια».

Το 1969 κάηκε η μισή νότια πτέρυγα της μονής, όπου στεγαζόταν η Βιβλιοθήκη με νεότερα βιβλία, αλλά το περιεχόμενό της σώθηκε.

Σήμερα η Βιβλιοθήκη εξακολουθεί να βρίσκεται στον χώρο πάνω από τον νάρθηκα του καθολικού. Εκεί φυλάσσονται τα χειρόγραφα, τα μέχρι το έτος 1800 εκδοθέντα έντυπα, τα ξενόγλωσσα βιβλία της βιβλιοθήκης του Ευγενίου, το βυζαντινό αρχείο και το μεγαλύτερο μέρος του μεταβυζαντινού αρχείου.

Αρχείο. Το αρχείο της μονής Ξηροποτάμου είχε ταξινομηθεί ήδη από τη βυζαντινή εποχή. Έγιναν και δύο άλλες ταξινομήσεις, η μία μεταξύ του 17ου και του 18ου και η άλλη μεταξύ του 18ου και του 19ου αιώνα. Ο παλαιότερος όμως γνωστός κατάλογος είναι του 1766. Σώζεται αντίγραφό του από το χέρι του Μηνά Μηνωίδη γύρω στα 1852 και περιέχεται στο χειρόγραφο Par. Suppl. gr. 654, 232r–235v: «Κατάλογος τῶν βασιλείων χρυσοβούλλων καὶ προσταγμάτων καὶ σιγηλλίων καὶ ἀφιερωτικῶν ἔτι καὶ περιορισμῶν καὶ ὅλων τῶν ἄλλων γραμμάτων παλαιῶν τε καὶ νέων, τουρκικῶν, βλαχικῶν καὶ ρωμαϊκῶν ...». Μια άλλη προσπάθεια ταξινόμησης έγινε το 1862, τα έγγραφα χωρίστηκαν σε 18 κατηγορίες και εκπονήθηκε νέος κατάλογος με τον τίτλο: Βιβλίον περιέχον κατὰ στοιχεῖον ἄπαντα τὰ ἔγγραφα ...

Ο προηγούμενος Ευδόκιμος έκανε το 1926 μια συστηματικότερη προσπάθεια ταξινόμησης. Τον κατάλογο των εγγράφων τον δημοσίευσε στην Ιστορία της μονής Ξηροποτάμου, όπου γράφει σχετικά με το ρχείο, που και αυτό βρίσκεται, μαζί με τη βιβλιοθήκη, στα κατηχούμενα του καθολικού: «Ὑπάρχει καὶ Παράρτημα αὐτῆς ἐκ τῶν δεξιῶν Κατηχουμένων, συσταθὲν τῷ 1921 καὶ συγκεντρῶσαν μέχρι σήμερον 887 τόμους ὑπεράριθμα βιβλία, ἅπασαν τὴν σωζομένην Ἀλληλογραφίαν τῆς Μονῆς, ἐξ 110 Τευχῶν ἁπαρτιζομένην καὶ ἐν ἰδίῳ Εὑρετηρίῳ ταξινομημένην, ἀπὸ τοῦ 1807 μέχρι τέλους τοῦ 1924, καὶ 7 Ληψοδοσιακοὺς Κώδικας, ἀπὸ τοῦ 1815 Νοεμβρίου 21 μέχρι τέλους τοῦ 1924. Ἀρχαιότερα, εἴτε Ἀλληλογραφία, εἴτε λογιστικὰ Βιβλία, πλὴν τῶν Βλαχικῶν, δὲν σώζονται, ἐκτὸς ἑνὸς Κώδικος Πρακτικῶν, ἀρχομένου ἀπὸ τοῦ 1670».

Ο κατάλογός του διαιρείται σε τρία μέρη: «τὸ πρῶτον μέρος περιλαμβάνει τὰ Βυζαντινὰ ἔγγραφα ἀπὸ τῆς ἱδρύσεως τῆς Μονῆς μέχρι τῆς Ἁλώσεως, τὸ δεύτερον τὰ ἀπὸ τῆς Ἁλώσεως μέχρι σήμερον Ἑλληνικὰ Ἔγγραφα καὶ τὸ τρίτον τὰ Τουρκικὰ Ἔγγραφα». Για τα βλαχικά έγγραφα, που αποτελούν ξεχωριστό τμήμα του Αρχείου, ο Ευδόκιμος σχεδίασε τη συγκρότηση ξεχωριστού καταλόγου.

Κατά την πυρκαγιά του 1507 είχαν καταστραφεί τα έγγραφα της μονής, οπότε είχε καταβληθεί προσπάθεια αντικατάστασής τους. Έτσι, κατά τα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα είτε δημιουργήθηκαν είτε χαλκεύτηκαν χρυσόβουλα, σιγίλια και γράμματα, ώστε η μονή να μπορέσει να διατηρήσει τα προνόμιά της που σχετίζονταν με την αναγωγή της ίδρυσής της στον 5ο αιώνα, καθώς και με την ιδιοκτησία περιοχών της.

Σε σχέση με αυτή την προσπάθεια κατασκευάστηκε ο θρύλος ότι ο σουλτάνος Σελίμ Α΄ (1514–1519) εξέδωσε το περίφημο Χάττι Σερίφ υπέρ της μονής, όπου μεταξύ άλλων αναφέρει: «Ὅσον τόπον βλέπει τὸ Μοναστήρι τῶν Τεσσαράκοντα ἀπὸ τὰ τέσσαρά του μέρη, ὄλον τὸν τόπον ἐκεῖνον νὰ τὸν ὁρίζῃ καὶ νὰ εἶναι βακούφι καὶ ἀφιέρωμα παντοτεινὸν εἰς τὸ ῥηθὲν Μοναστήριον τοῦ Ξηροποτάμου».

Από τα έγγραφα (πλαστά και μη) που διαθέτει σήμερα η μονή στο Αρχείο της επισημαίνουμε τα χρυσόβουλα του Θεοδοσίου Β΄ (427), του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού (924), του Νικηφόρου Κομνηνού (τέλη του 13ου αι.), του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1272), του βασιλιά της Σερβίας Στεφάνου Μιλούτιν (1292), του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1302), του Ιωάννη, ανιψιού του Ανδρονίκου Γ΄ (1407), το πατριαρχικό σιγίλιο του Τιμοθέου Β΄ (1611), κ.ά.

Το χρυσόβουλο του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού πρωτοδημοσιεύτηκε από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο στο περιοδικό Ευαγγελική Σάλπιγξ (τ. 3.5, 1 Μαρτίου 1838, 135–144). Γνώρισε αρκετές μεταφράσεις: ρωσικά (Μπάρσκι), λατινικά (Migne), γαλλικά (Ραγκαβής), βλαχικά (Θεοφύλακτος Κυλλήνιος), ιταλικά (1802). Ο πρώτος που επισήμανε την πλαστότητά του είναι ο Αμφιλόχιος Φιλοθεΐτης, και ακολούθησαν ο Θεοδώρητος, ο Φρεαρίτης, ο Μανουήλ Γεδεών, κλπ.

Στο χρυσόβουλο του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου έγιναν ανεπαίσθητες επεμβάσεις. Ο Νικόδημος ο Αγιορείτης πάντως αποδεικνύει πως πρόκειται για νόθο έγγραφο.

Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης εκφράζει επίσης αμφιβολίες για τη γνησιότητα συγκεκριμένων εγγράφων, επισημαίνοντας τη διαφορά της γραφής, τις μεταξύ τους αντιφάσεις και τους αναχρονισμούς τους, ενώ συγχρόνως παραπέμπει και σε άλλους επιστήμονες που τα θεωρούν πλαστά, π.χ. στο Jus Graeco-Romanum (1892) του διακεκριμένου Γερμανού νομομαθούς Ζαχαρία φον Λίνγκενταλ (Zacharia von Lingenthal) ή στην Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας (Geschichte des osmanischen Reichs, 1827–1835) του Αυστριακού ιστορικού και διπλωμάτη Ιωσήφ Χάμμερ (Joseph von Hammer-Purgstall).

Το 1942 ο Μπινόν (Stéphane Binon), σε εκτεταμένη (350 σελίδες) και ιδιαιτέρως αναλυτική εργασία με τον τίτλο Les origines légendaires et l’histoire de Xéropotamou et de Saint-Paul de l’Athos, εντοπίζει και μελετά τα πλαστά ή χαλκευμένα έγγραφα του Αρχείου της Μονής Ξηροποτάμου. Το ζήτημα της γνησιότητας εγγράφων του Αρχείου της αναδιατυπώνεται και το 1964, όταν ο Μπομπαίρ (Jacques Bompaire) εκδίδει τα Actes de Xéropotamou.

Το μεταβυζαντινό αρχείο της Μονής Ξηροποτάμου αποτελείται από 191 λυτά έγγραφα των ετών 1527/1528–1800 και 12 αρχειακούς κώδικες 17ου–19ου αι. Παρουσιάστηκε με τη μορφή επιτομών από τον Πάρη Γουναρίδη το 1993 (βλ. Βιβλιογραφία). Κατά την έρευνα του μελετητή εντοπίσθηκε και ένα πρωτότυπο πωλητήριο έγγραφο του έτους 1180 καθώς και αντίγραφα βυζαντινών εγγράφων, τα οποία δεν συμπεριλαμβάνονται στην έκδοση του 1964 από τη σειρά Archives de l’Athos.

Χειρόγραφοι Κώδικες. Το 1837, όταν ο Ρόμπερτ Κέρζον επισκέφθηκε τη Μονή Ξηροποτάμου, η Βιβλιοθήκη της στεγαζόταν πάνω από τον εξωνάρθηκα του καθολικού στα «κατηχούμενα», όπου βρίσκεται και σήμερα. Πρόκειται για έναν μακρόστενο χώρο, χωρισμένο σε δύο τμήματα, με επιγραφή «1892» στην ξύλινη πόρτα εισόδου.

Περί το 1922 η βιβλιοθήκη «κατηρτίσθη ἐπὶ τὸ εὐπροσωπότερον καὶ περιλαμβάνει 3.944 τόμους, ὧν 341 χειρόγραφοι κώδικες, ἐκ τῶν ὁποίων 20 περγαμηνοὶ Ι΄–ΙΔ΄ αἰῶνος ἐκκλησιαστικῆς ὕλης, εἷς βομβύκινος, Τετραυάγγελον ΙΔ΄ αἰῶνος, 239 χαρτῶοι παντοίας ὕλης, μάλιστα ἐκκλησιαστικῆς, ΙΣΤ΄–ΙΗ΄ αἰῶνος καὶ 83 χαρτῶοι ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ΙΣΤ΄–ΙΘ΄ αἰῶνος».

Τα χειρόγραφα ανέρχονται σήμερα σε 566, με τα 425 καταλογογραφημένα και τα 133 ακαταλογογράφητα, που προέρχονται από προσθήκες μετά το 1932, και κυρίως κατά τα έτη από 1980 έως 1986. Τα 22 είναι περγαμηνά και τα 536 χαρτώα. Χρονικά κατανέμονται από τον 10ο έως τον 20ό αιώνα. Σημαντικός αριθμός χειρογράφων προέρχεται από τον Καισάριο Δαπόντε κατά τον 18ο αιώνα. Ως προς το περιεχόμενο, το μεγαλύτερο τμήμα της συλλογής απαρτίζεται κυρίως από θεολογικά και λειτουργικά κείμενα, από 144 μουσικά και από 15 φιλολογικά. Μεταξύ των φιλολογικών τα Ηθικά του Πλουτάρχου, δύο έργα του Πλάτωνα, οι Νεφέλες του Αριστοφάνη,  τρεις λόγοι του Θεμιστίου, η Ιλιάδα του Ομήρου, έργα του Γαληνού και του Ιπποκράτη, τα Προγυμνάσματα του Αφθονίου, η Γραμματική του Θεοδώρου Γαζή, κ.ά., εκ των οποίων τα περισσότερα  διαθέτουν διάστιχη εξήγηση. Ακόμη, θα πρέπει να αναφερθούν τα είκοσι περίπου σχολικά χειρόγραφα του 18ου αιώνα, με ονόματα μαθητών και τον τόπο καταγωγής τους.

Η πρώτη συστηματική καταλογογράφηση έγινε από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο και δημοσιεύθηκε στον πρώτο τόμο του καταλόγου του το 1895, όπου περιγράφονται 341 χειρόγραφα. Το 1932, ο προηγούμενος της Ξηροποτάμου Ευγένιος δημοσίευσε νέο, αναλυτικό κατάλογο, όπου εκτός από τα παραπάνω 341 χειρόγραφα συμπεριέλαβε ακόμη 84.

Εκτός από τους  έντυπους αυτούς καταλόγους υπάρχουν και δύο χειρόγραφοι, σχεδόν πανομοιότυποι, που συντάχθηκαν από τον ίδιο βιβλιοφύλακα κατά τα έτη 1907 ο ένας και 1921 ο άλλος και περιλαμβάνουν τίτλους εντύπων και χειρογράφων σε ενιαία αρίθμηση.

Το 1973 ο Λίνος Πολίτης σε συνεργασία με τον Μανούσο Μανούσακα χρονολόγησαν τα πρόσθετα χειρόγραφα του καταλόγου που είχε συντάξει ο προηγούμενος Ευδόκιμος.

Από το 1975 άρχισε να δημοσιεύεται από τον Γρηγόριο Στάθη ο μνημειώδης τετράτομος κατάλογος με τα χειρόγραφα της βυζαντινής μουσικής του Αγίου Όρους, όπου περιλαμβάνονται και τα μουσικά χειρόγραφα της μονής Ξηροποτάμου. Η έκδοση ολοκληρώθηκε το 2015.

Συστηματική προσπάθεια μελέτης των χειρογράφων της μονής έγινε από τον Ευθύμιο Λίτσα από το 1987 μέχρι το 1989, η οποία εκδόθηκε το 1999 (βλ. Βιβλιογραφία).

Το 2006 ο Παναγιώτης Σωτηρούδης ξεκίνησε τη σύνταξη συμπληρωματικού καταλόγου των ελληνικών χειρογράφων της μονής για όσα χειρόγραφα προέρχονταν από ανευρέσεις και νέες προσκτήσεις μετά τις καταλογογραφήσεις του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ο κατάλογος εκδόθηκε το 2012 με τη συνεργασία του μοναχού Ζαχαρία (βλ. Βιβλιογραφία) και σε αυτόν περιγράφονται οι αρ. 426–557. Λίγο αργότερα, το 2015, οι ίδιοι ερευνητές σε άρθρο τους (βλ. Βιβλιογραφία) περιγράφουν τους αριθμούς 554–566, που αφορούν στον εντοπισμό εννέα ακόμη χειρογράφων, ενώ στους 554 έως 557 εντάχθηκαν σπαράγματα (περγαμηνά και χαρτώα), που είχαν ήδη συμπεριληφθεί στον κατάλογο του 2012, αλλά κρίθηκε σκόπιμο να συμπληρωθεί η περιγραφή τους.

Το αρχαιότερο τεκμήριο της συλλογής είναι ένα σπάραγμα δύο φύλλων από μεγαλογράμματο περγαμηνό Ευαγγελιστάριο του 10ου αιώνα. Ακολουθεί χρονολογικά ο Κώδικας 119, σπάραγμα και αυτός 16 περγαμηνών φύλλων, του 10ου αιώνα, με ομιλίες του Ιωάννη Χρυσοστόμου στη Γένεση.

Από τα εικονογραφημένα και διακοσμημένα χειρόγραφα της μονής ας επισημανθούν εδώ:

Τα Τετραευάγγελα 115 (14ος αι.), 107 (τέλη 12ου αι.) και 221 (1340), όλα με παραστάσεις των Ευαγγελιστών και επίτιτλα. Επίσης ο Κώδικας 85 (1663), που περιέχει τις λειτουργίες και κοσμείται με επίτιτλα, αρχικογράμματα και μια εικόνα του αγίου Νικολάου. Ακόμη, τον μουσικό Κώδικα 380 (1759), που εκτός από πλήθος επίτιτλων, αρχικογραμμάτων και άλλων κοσμημάτων, περιέχει μια εικόνα με τον Ιωάννη Δαμασκηνό να γράφει και μια της ένθρονης βρεφοκρατούσας Θεοτόκου.

Έντυπα Βιβλία. Τα μέχρι το έτος 1800 εκδοθέντα έντυπα και τα ξενόγλωσσα βιβλία της βιβλιοθήκης του Ευγενίου, πρώην ηγουμένου της μονής Δάγκου στο Ιάσιο, βρίσκονται, μαζί με τα χειρόγραφα, το αρχείο και το σκευοφυλάκιο, στον χώρο πάνω από τον νάρθηκα του Καθολικού. Τα έντυπα από το 1801 και μετά φυλάσσονται σε άλλη τοποθεσία της μονής στη νοτιοδυτική πτέρυγα.

Συνολικά, η βιβλιοθήκη της μονής αριθμεί περί τα 6.000 έντυπα βιβλία.

Ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους ( σ. 3) αναφέρει ότι η πρώτη ελληνική έκδοση που έχει εντοπίσει στη μονή Ξηροποτάμου ανάγεται στο 1495. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τις Introductivae grammatices του Θεοδώρου Γαζή (In hoc volumine haec insunt Theodori introductivae grammatices libri quatuor), που τυπώθηκε στη Βενετία in aedibus Aldi Romani (Θεοδώρου Γραμματικῆς Εἰσαγωγῆς τῶν εἰς τέσσαρα).

Ας αναφερθούν ακόμη η έκδοση του υπομνήματος του Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως στα Τοπικά του Αριστοτέλη, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1513, παρὰ τοῖς περὶ τὸν Ἄλδον, σε επιμέλεια Μάρκου Μουσούρου, η έκδοση του Πινδάρου (Ολύμπια, Πύθια, Νέμεα, Ίσθμια) που τυπώθηκε μαζί με σχόλια στη Ρώμη το 1515 από τον Ζαχαρία Καλλιέργη, και η έκδοση του 1525 των εννέα κωμωδιών του Αριστοφάνη, που τυπώθηκε στη Φλωρεντία από τον Φίλιππο Ιούντα (Philippus Junta).

Λόγιοι μοναχοί της μονής. Ο όσιος Παύλος ο Ξηροποταμηνός (10ος αι.), έγραψε λόγο στα Εισόδια της Θεοτόκου, Οκτώ κανόνες κατ᾽ ήχο στους Τεσσαράκοντα μάρτυρες και ιαμβικό κανόνα στον Τίμιο Σταυρό.

Από τον Γεώργιο Παχυμέρη αναφέρεται κάποιος Ισαάκ Ξηροποταμηνός (13ος αι.).

Τον 16ο αιώνα ζει ο Γρηγόριος Ξηροποταμηνός, στη συνέχεια πατριαρχικός πρωτοσύγκελλος και αργότερα μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης.

Ο εκ Σκοπέλου Κωνσταντίνος (Καισάριος) Δαπόντες (1713–1784) αποτελεί σημαντική προσωπικότητα του νεοελληνικού 18ου αιώνα. Μοναχός εκάρη στη μονή της Παναγίας, που βρίσκεται στο ερημονήσι Πιπέρι κοντά στη Σκόπελο, το 1753. Στην αδελφότητα της Μονής Ξηροποτάμου εντάχθηκε το 1757. Η συγγραφική και εκδοτική παραγωγή του Δαπόντε είναι ιδιαιτέρως πλούσια. Εκτός από τα δημοσιευμένα έργα του, πολλά ανέκδοτα ακόμη κείμενά του απόκεινται στη Βιβλιοθήκη της Μονής Ξηροποτάμου.

Μεγάλη ήταν η συμβολή του στον πλουτισμό της βιβλιοθήκης με τα πολλά και σημαντικά βιβλία που προσκόμισε στη μονή, επιστρέφοντας από τη ζητεία για την εξεύρεση πόρων. Σημαντική ήταν η προσπάθειά του για τον εγγραμματισμό των μοναχών, όπως φαίνεται στο κατάστιχο δανεισμού βιβλίων σε αυτούς.

Ο ιερομόναχος Άνθιμος Δρόσος ο Βρυέννιος από το Πήλιο ασχολήθηκε με τη συγγραφή εκκλησιαστικών ευχών, ενώ εργάστηκε παράλληλα επί 30 χρόνια για τη συγγραφή του έργου του Εὐαγγελικὴ ἁρμονία, το οποίο ολοκλήρωσε το 1770.

Ο ιερομόναχος Χριστόφορος Ξηροποταμηνός (†1793) το 1776 εξέδωσε στη Βενετία Ἐγχειρίδιον περιέχον τὸν Παρακλητικὸν Κανόνα καὶ τοὺς ΚΔ΄ οἴκους εἰς τὸν Τίμιον, καὶ Ζωοποιὸν Σταυρόν. Εξέδωσε ἀκόμη τα χρυσόβουλα Ρωμανού και Ανδρονίκου, άλλα δύο έγγραφα της μονής, καθώς και ύμνους στον Τίμιο Σταυρό, που είχε συνθέσει ο Νικόλαος Βηλαράς.

Κατά τον 19ο αι έχουμε μια σειρά από λογίους αδελφούς της μονής Ξηροποτάμου. Πρόκειται για τους Διονύσιο Αγιομαμίτη (1830–1873), Ευγένιο Δάγκου (1821–1876), Ναθαναήλ (†1896), Αγαθάγγελο (†1898), Ευγένιο τον Λέσβιο (1871–1924), Ευδόκιμο τον Κρήτα (1868–1938), Βασίλειο Βλασάκη (1875–1961), Παύλο (1882–1920), Κυριακό Ζαχαριάδη (1856–1916), Χρύσανθο Μακρή.

Το βιβλιογραφικό εργαστήριο. Σε έρευνά του ο Λίνος Πολίτης (1974) επισήμανε σκριπτόρια στις μονές Διονυσίου και Ξηροποτάμου από το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 17ου. Τα στοιχεία που επιτρέπουν να γίνει λόγος για τέτοιο εργαστήριο στη μονή Ξηροποτάμου είναι το κοινό ύφος γραφής και διακόσμησης στα χειρόγραφα. Και τα δύο μοναστήρια χρησιμοποιούσαν μια γραφή που αποτελεί συνέχεια του τύπου γραφής της μονής των Οδηγών, με τον οποίο έχει τα ίδια χαρακτηριστικά. Τα χειρόγραφα που σώζονται στη μονή με αυτόν τον τύπο γραφής είναι αρκετά. Χρονολογούνται από τα μέσα του 16ου έως τις αρχές του 18ου αιώνα. Δεν μπορεί βέβαια να πιστοποιηθεί με βεβαιότητα αν γράφτηκαν όλα μέσα στη μονή ή από μοναχούς του εργαστηρίου της. Σαφή στοιχεία υπάρχουν μόνο για ορισμένους γραφείς και για κάποια μόνο από τα χειρόγραφα των αρχών του 17ου αιώνα. Από τους γραφείς αυτής της περιόδου ας αναφερθούν ο Ματθαίος (αρχές 17ου αι.), ο Κύριλλος (1610–1632), ο Ιωάσαφ (1619–1631), ο Ιωακείμ (1616–1621), ο παραγωγικότατος Αντώνιος (1629–1649) και ο Θεόκλητος.

Η δράση του εργαστηρίου θα πρέπει βεβαίως να συνεχίζεται και μετά το 1649. Σύμφωνα με σημείωμα, το Χειρόγραφο 11, που προφανώς είχε φθαρεί από τη χρήση, «ἀνακαινουργώθη» από τον μοναχό Αλύπιο το 1703.

Υπάρχει και δεύτερη ομάδα γραφέων που έγραψαν στον ίδιο τύπο γραφής από τα μέσα του 16ου έως τις αρχές του 18ου αιώνα, δεν υπάρχουν όμως ενδείξεις αν εργάστηκαν μέσα στη μονή ή αν είναι αδελφοί της. Από αυτούς ας αναφερθεί ο Χριστοφόρος, ο Λεόντιος, ο Ραφαήλ, ο Δανιήλ και ο Σωφρόνιος.

Τέλος, μια τρίτη ομάδα αχρονολόγητων κωδίκων με τον ίδιο τύπο γραφής  προέρχεται από ανώνυμους καλλιγράφους.

Βιβλιογραφία

Αναστασίου, Ι., «Το ταξίδι του Robert Curzon, jun. στο Άγιον Όρος», Βυζαντινά 11 (1982), 311–327.

Bompaire, J., «Actes de Xéropotamou», Archives de l’Athos III, Παρίσι 1964.

Costa-Louillet, G. da, «La vie de S. Paul de Xéropotamou et le chrysobulle de Romain Ier Lécapène», Byzantion 11 (1936), 181–211.

Curzon, R., Visit to monasteries in the Levant, Λονδίνο 1849, 415.

Γουναρίδης, Π., «Ο Άγιος Παύλος και η μονή Ξηροποτάμου», Βυζαντινά Σύμμεικτα 8 (1989), 135–142.

–––––,  «Αρχείο της Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου. Επιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων», Αθωνικά Σύμμεικτα 3, Αθήνα 1993.

Ευδόκιμος μον. (Ντουρουντάκης), Η εν Αγίω Όρει Άθω ιερά, βασιλική, πατριαρχική και σταυροπηγιακή σεβασμία Μονή Ξηροποτάμου, 414–1925, Θεσσαλονίκη / Σέρραι 1926.

–––––,  Κατάλογος αναλυτικός των χειρογράφων κωδίκων της βιβλιοθήκης της εν Αγίω Όρει Άθω ιεράς και σεβασμίας βασιλικής, πατριαρχικής και σταυροπηγιακής μονής του Ξηροποτάμου, Θεσσαλονίκη 1932.

Ζαχαρίας μον., «Καισάριος Δαπόντες, Περί της ημετέρας σεβασμίας και βασιλικής μονής του Ξηροποτάμου, παρά τινων κτητόρων εκτίσθη, και μία σημείωση: Δύο κείμενα που πρέπει να αποδοθούν στον συντάκτη τους», Βυζαντινά 33 (2013–2014), 387–421.

–––––, «Βιβλιογράφοι 19ου–20ού αι. των χειρογράφων της Ι. Μονής Ξηροποτάμου Αγίου Όρους (και προσθήκες στους 16ο–18ο αι.)», Κληρονομία 38, (2014–2015), 155–170.

Ζαχαρίας, μον. / Σωτηρούδης, Π., Συμπληρωματικός κατάλογος ελληνικών χειρογράφων ιεράς μονής Ξηροποτάμου Αγίου Όρους (426–557), Θεσσαλονίκη 2012.

–––––, Νέα χειρόγραφα της ιεράς μονής Ξηροποτάμου, Lemmata, Beiträge zum Gedenken an Christos Theodoridis (ed. Maria Tziatzi, et al.), Berlin 2015, 550–575.

Καδάς, Σ., «Σημειώματα χειρογράφων του Αγίου Όρους. Μονή Ξηροποτάμου», Βυζαντινά 14 (1988), 307–382.

Κολοβός, Η., «Νέα στοιχεία για την ιστορία του Καθολικού της μονής Ξηροποτάμου», Κληρονομία 29 (1997), 121–153.

Kolovos, E., «A Biti of 1439 from the Archives of the Monastery of Xeropotamou (Mount Athos)», Хиландарски Зборник 11 (2004), 295–306.

Λάμπρος, Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. Αʹ, Cambridge, University Press, 1895, 200–232.

–––––, «Κατάλογος των βιβλιοθηκών Άθωνος», Νέος Ελληνομνήμων 16 (1922), 421–426.

Λίτσας, Ε., «Η βιβλιοθήκη και τα χειρόγραφα της μονής Ξηροποτάμου», Κληρονομία 31 (Ιούν.–Δεκ. 1999), 161–204.

Manoussacas, M., «Six documents athonites tirés des archives de la Communauté Grecque de Venise», (Okeanos, Essays presented to Ihor Sevcenko on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students), Harvard Ukrainian Studies 7 (1983), 431–446.

Μελισσάκης, Ζ., «Βιβλιοθήκες των ιερών μονών. Τεκμήρια λατρείας και λογιοσύνης. Ζωντανοί οργανισμοί και χώροι φύλαξης κειμηλίων», Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία, 2013, 74–83.

Μπονόβας, Ν., «Το ιστορικό ανοικοδόμησης και τοιχογράφησης του καθολικού της μονής Ξηροποτάμου Αγίου Όρους και η συμβολή των Σερραίων στην ολοκλήρωσή του τον 18ο αιώνα», Σερραϊκά Σύμμεικτα 1 (2010), 41–82.

Nigdelis, P., «From the Coast of Ionia to Mount Athos. Decrees from Iasos in the Royal Library in Copenhagen and the Archives of the Monastery of Xeropotamou», Epigraphica Anatolica 49 (2016), 47–66.

Omont, H., «Manuscrits grecs du Mont-Athos provenant des missions de Minoïde Mynas», Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 63 (1919), 308–313.

Παπαδόπουλος Ι. Θωμάς, Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους. Παλαιά ελληνικά έντυπα. Αθήνα 2000.

Πετράς, Α. / Ζαχαρίας μον., «Αναζητώντας τα ίχνη του Πάτρικ Λη Φέρμορ στο Άγιον Όρος: Στην ιερά μονή Ξηροποτάμου», Μακεδονικά 43 (2018–2019), 291–316.

Πολίτης Λ. / Μανούσακας Μ., Συμπληρωματικοί κατάλογοι χειρογράφων Αγίου Όρους, Ελληνικά, Παράρτημα 24 (1973), 269–270.

Politis, L., «Persistances byzantines dans I' ecriture liturgique du XVlle siècle, La paléographie grecque et byzantine», Paris 21–25 octobre 1974 (Colloques internationaux du CNRS, Νο 559), Παρίσι 1977, 371–381.

–––––, «Eine Schreiberschule im Kloster τών 'Οδηγών», Byzantinische Zeitschrift 51 (1958), 17–36 & 261–287.

Πολυβίου, Μ., «Η ζητεία του Καισάριου Δαπόντε για την ανοικοδόμηση του καθολικού της μονής Ξηροποτάμου», Κληρονομία 24 (1994), 183–203.

–––––,  Το καθολικό της μονής Ξηροποτάμου. Σχεδιασμός και κατασκευή στη ναοδομία του 18ου αιώνα, Αθήνα 1999.

–––––,  «Το Καθολικό της μονής Ξηροποτάμου», Αρχαιολογία 78 (2001), 73–76.

Σμυρνάκης, Γ., Το Άγιον Όρος, Καρυές Αγίου Όρους 1903/1988.

Στάθης, Γρ. Θ., Τα χειρόγραφα της βυζαντινής μουσικής. Άγιον Όρος. Κατάλογος περιγραφικός, τ. 1, Αθήνα 1975.

Σωτηρούδης, Π., «Παλαιογραφικά από την Ιερά Μονή Ξηροποτάμου», Ελληνικά 58 (2008), 71–88.

Τσιγάρας, Γ., «Ο Καισάριος Δαπόντε και το εικονογραφικό πρόγραμμα του καθολικού της μονής Ξηροποτάμου», Πανσέληνος 4–5 (Σεπ. – Απρ. 1999), 54–74.

Τσιλικίδης, Ν., «Λόγιοι Πατέρες της Ι. Μονής Ξηροποτάμου (19ος–20ος αι.)», Άγιον Όρος και Λογιοσύνη (Περιλήψεις Συνεδρίου), Θεσσαλονίκη 2014, 407–436.